آداب اعتکاف

آداب اعتکاف

زینب زمانی

چکیده

اعتکاف، از جمله عبادت­های مستحب است که در آن، فرد برای مدتی مشخص (دست کم سه روز) در مسجد می­ماند و روزه می‌گیرد؛ ارکان این عبادت، اقامت در مسجد و روزه است و هیچ عبادت یا عمل خاص دیگری برای آن تعیین نشده است، با این حال، معتکفان بیشتر وقت خود را صرف انجام اعمال عبادی می­کنند. نحوه اقامت و یا خروج از مسجد احکام و شرایطی دارد که در کتاب‌های فقهی، در باب اعتکاف بیان شده است. اعتکاف زمان مخصوصی نیز ندارد. ولی در روایات، بهترین زمان برای اعتکاف ماه رمضان، بویژه دهه سوم آن بیان شده است. در ایران، از سال‌های نخست دهه هشتاد شمسی، گرایش به اعتکاف در ماه رجب گسترش یافته و اکنون در ایام البیض (۱۳،۱۴ و ۱۵) این ماه در اکثر شهرها و مساجد بزرگ کشور این مراسم برگزار می­شود. با توجه به اهمیت اعتکاف، کتاب­هایی نیز به صورت مستقل درباره­ی آن نوشته شده است. دراین مقاله می­کوشیم به بررسی کامل این موضوع، اهمیت، جزییات و آداب آن بپردازیم.

واژگان کلیدی

اعتکاف، عبادت، روزه، آداب، اهمیت، آثار

مقدمه

پدیده اعتکاف یکی از رویش­های انقلاب است

مقام معظم رهبری

هرگز نمی‌توان ارزش همه زمان­ها را برابر دانست؛ چنان که نمی­توان همه­ی مکان­ها را برابر شمرد. برخی زمان­ها و مکان­ها ارزش والایی دارند و این موضوعی مبرهن است. در میان ماه­های قمری ماه رجب از ویژگی خاصی برخوردار است؛ این ماه ارج نهاد شده و ماه سلوک و زدودن زنگارهای شیطانی از آیینه دل نام گرفته است. ماه رجب، ماه ولایت و بر افرختن چراغ معرفت در شبستان وجود است؛ ماه رجب گاه اعتکاف است. در این ماه، که هنگامه تحول است، عاکفان کوی یار، با حضور در صحن و سرای دوست، پله­های سلوک را پیموده و پله پله به خدا نزدیک­تر می‌شوند. معتکف روزه­اش، نمازش، حضورش در مسجد و دیگر اعمالش مایه تقرب است. در خانه دوست، سفره­ایی از مغفرت و بخشایش گسترده شده و عاکف با صیقل روح و روان، زنگار گناه از دل می­زداید و مهیای ضیافت بزرگ در ماه وصال می­گردد. ماهی که عشاق از سفره پر فیض الهی، لقمه­های راز بر می­چینند و عطر قرآن از ژرفای دل باریافتگان، مشام جان را می‌نوازد.

اعتکاف پرورش جسم و جان است و انسان آمیزه­ای است از این دو و نیازمند پرورش در ابعاد وجود خود؛ انسان به دنبال سعادت و کمال است. روح انسان نیازمند نیایش است، مناجاتی شیرین و زیبا، هم کلامی موجودی ضعیف با منشأ قدرت­ها. از آغاز خلقت تا صحنه رستاخیز ، راز و نیاز زیباترین هنر آدمی است.

غفلت همواره نکوهیده است و در برخی موارد نکوهیده­تر؛ جریان زمان در گذر است و با از دست دادن، آهی می­ماند و افسوسی که به هیچ نیرزد. انسان دشمنی دارد در اوج حیله­گری با چنین دشمنی هوشیاری باید و سرعت در خیرات.

و چون زمان اعتکاف فرا می­رسد، خالق مهربان، خلایق را به قرب خود می طلبد تا روح و روان خود را پرورش دهند. تنوع عبادات به دلیل نیازهای گوناگون انسانی است و هر عبادتی جوابگوی نیازی از نیازهای آدمی؛ نماز، زنگار غفلت از روان می­زداید و صیقل روح و روان است. روزه، پالایشگاه خلوص و نردبان صعود است روزه­دار پرواز در آسمان عبادت و عبودیت را می­آزماید و آیینه­ی قلبش را نورستان خدا می­کند. حج، شرکت در آزمون الهی و قطع تعلقات و دلبستگی از زیبایی­های دنیوی است. عبادات مالی؛ چون خمس و زکات و صدقات، دمیدن روح ایثار و گذشت در وجود آدمی است.

 و اعتکاف، آمیزه­ای است از چند عبادت با فضیلت؛ روزه که خود عبادتی ارزشمند است شرط اعتکاف است. حضور در مسجد و خواندن نماز هم شرط آن است. معتکف سه روز در مسجد جامع مقیم می­گردد و جز برای ضروریات، کوی دوست را ترک نمی­گوید. خود را از حلال باز می­دارد تا با تمرین بندگی، جهاد با نفس را بیازماید. اعتکاف عهد مودّت و میثاق مجدد با پروردگار است.

در فضیلت اعتکاف این بس که معادل طواف کعبه و همتای رکوع و سجود است. خدای منّان می­فرماید: )… وَ عَهِدْنا إِلى إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفینَ وَ الْعاکِفینَ وَالرُّکَّعِ السُّجُودِ( ؛ (بقره / ۱۲۵) و ما به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع کنندگان و سجده کنندگان از هر گونه آلودگی تطهیر کنند.

اساساَ ارزش آدمی را عملش می‌رساند و معتکف انسانی بزرگ و شریف است به اندازه شرافت و فضل عملش. مقدس اردبیلی یگانه زمان در علم و عمل در شرافت و فضیلت اعتکاف گوید: «مبادا کسی گمان کند که اعتکاف مقدمه عبادتی دیگر است. کسی که با طهارت و در حال روزه در مسجد مقیم است و تعهد قرب در اعتکاف می­نماید، این عمل عبادت است. اعتکاف عبادتی مستقل است به مثابه حج و عمره و روزه و نماز و هر عبادت مستقل دیگر».

و ایام بیض در پیش است زمان عرشی شدن فرشیان؛ اعتکاف با همه فضیلتش، زن و مرد را به خود می­خواند. انسان را می­خواند تا در دنیایِ های و هوی و دود و دم؛ معراج انسانیت را به تماشا بنشیند. فرصت طلایی عمر در پیش است و ایام در گذر؛ پس همتی باید تا با حضوری سبز از همسفران کوی دوست دور نماند.

تعریف اعتکاف

اعتکاف در لغت به معنای توقف در جایی است. اما تعریف اصطلاحی اعتکاف: امام خمینی(ره) در تعریف اعتکاف می‌فرمایند: «هو اللَّبثُ فی المسجد بقصد التعبد به و لا یعتبر فیه ضمٌّ قصد عباده اُخری خارجه عنه و ان کان هو الاحوط»؛ اعتکاف، ماندن در مسجد به نیت عبادت است، و قصد عبادت دیگردر آن معتبر نیست. اگرچه احتیاط مستحب نیت عبادتی دیگر، در کنار اصل ماندن می‌باشد.

حقیقت و مفهوم اعتکاف

اعتکاف از ماده «عکف» و در لغت به معنای اقبال و روی آوردن به چیزی و ملازمت آن بر سبیل تعظیم است و اعتکاف در شرع به معنای التزام به توقف و درنگ در مسجد به قصد قربت است.

در یک تعریف جامع اعتکاف عبارت است از «اقامت کردن برای حداقل سه روز در مسجد به قصد عبادت با مراعات شرایط لازم».

اعتکاف مانند سایر عبادات دارای ارکانی است. ارکان عبادت، یعنی اجزایی که اگر به طور عمد یا به سهو ترک شوند، عبادت باطل می‌شود. ارکان اعتکاف عبارت‌اند از:

۱. نیت؛

۲. توقف در مسجد جامع شهر یا مساجد چهارگانه معروف؛

۳. استمرار در سه روز متوالی؛

۴. روزه­داری در ایام اعتکاف.

اهمیت اعتکاف

اعتکاف، محو خودخواهی در امواج بلند خداگرایی و خدمت به امت اسلامی است. اعتکاف، بیرون رفتن از خانه خویش و مصمم شدن بر حضور در خانه حضرت حق است. عبادتی مستحبی و تقرب جویانه و داوطلبانه است که روزه روز سوم آن رنگ وجوب می­گیرد. اعتکاف، گریز از لذت­گرایی و مهار حس خودمحوری و برتری جویی و بازگشت از قبله دنیاگرایان به سمت و سوی قلب و قبله هستی است. خودسازی، محاسبه نفس، توبه و نیایش، نماز و تلاوت قرآن و استمداد از آستان قدس ربوبی از دیگر برکات اعتکاف است. اسلام، فکر جدایی از زندگی دنیا و گوشه‌نشینی و کناره­گیری از مردم و به تعبیر دیگر رهبانیت را باطل و ناپسند دانسته است، اما اعتکاف را به عنوان فرصتی برای بازگشت به خویش و خدای خویش قرار داده، تا کسانی که از هیاهو و جنجال­های زندگی مادی خسته می­شوند، بتوانند چند صباحی با خدای خود خلوت کنند و جان و روح خود را با خالق هستی ارتباط دهند. اعتکاف شرایطی را فراهم می­کند تا انسان­ها با توشه­ی معنوی و اعتقادی راسخ و ایمان و امیدی بیشتر، به زندگی خود ادامه دهند و خود را برای صحنه­های خطر و جهاد در راه خدا آماده سازند. همیشه با یاد خدا تلاش کنند و خود را در محضر پروردگار ببینند، از نافرمانی او بپرهیزند و به سوی سعادت دنیا و آخرت گام بردارند.

فلسفه و آثار اعتکاف

انسان در گریز از هوای نفس و فرار از اشتغالات زندگی، در طریق انس با معبود همواره نیازمند خلوتی است تا در انزوای و تنهایی خویش، در آثار صنع پروردگارش با دیده­ی عبرت بیندیشد و با سوز دل و اشک دیده، باطن خود را از زنگار گناهان بشوید و خانه دل را مصفای حضور خالق هستی بخش سازد. و اعتکاف زمینه چنین خلوتی را فراهم می­سازد و فرصت و مجالی به وجود می­آورد برای پرداختن به امور نفس خویش و جلوه­گری نور محبت خدا در اعماق وجود انسان، تا انسان بدون دلواپسی از کارهای انجام نشده و وابستگی­های روزمره، خود را در سرای معبود نظاره­گر باشد.

حضرت صادق× فرمود: «فی التوراه مکتوب: یا ابن آدم! تفرّغ لعبادتی أملأ قلبَکَ غنّی و لا أکلیکَ إلی طَلَبکَ و علیَّ أن أسدَّ فاقتک»؛ در تورات نوشته شده است: ای فرزند آدم! برای انجام عبادت من فراغتی به وجود بیاور تا من دل تو را از بی‌نیازی سرشار سازم و بدون اینکه تو طلب کنی، حاجتت را برآورده کنم و من خود را ملتزم می‌دانم که حوایج تو را برطرف نمایم.

اسرار و آداب اعتکاف

اعتکاف گرچه ایوان رفیعی است برای پرواز، اما رخصت پرواز، برای آن دلی صادر می‌گردد که برای پر زدن از چند سد گذشته باشد.

سد اول که بس بلند و محکم است، سد تودرتوی هوای نفس و نبود اخلاص است. یعنی که جز او میزبانی برای خود فرض نکنی، چرا که در حال و نه تنها در این ضیافت سه روزه، بلکه همه­ی عمر بر سفره­ی رنگین میزبانی واحد نشسته­ای. باید بدانی در نجوایت فقط باید کسی را بخوانی که تو را برای تطهیر صحیفه­ی اعمالت انتخاب نموده است و این را که آمدنت و بودنت دلیلی جز او و نزدیکی به او نداشته است. اما اگر در هوایی غیر از هوای او تنفس کنی باید بدانی که فرصت روییدنی دوباره را از خود گرفته‌ای و باید برای این خشکسالی کسی را جز خودت ملامت نکنی.

گذشتن از مانع دوم که معاصی و گناهان است. اگرچه در این سه روزه، معتکف از معصیت اجتناب می­کند اما باید قصد کند این دوری را تا ملاقات محبوبش ادامه دهد؛ چرا که در این ایام ضیافت، به بند کشیدن هواها و کنترل اعضا را به دست آورده است و آن چیزی جز یاد میهماندار مهربان نیست، آنکه او را به این فضای روشن و معطر دعوت کرده است؛ آنکه به او اجازه داده است سه روز خودش را وقف دیدار و دلبری کند؛ آنکه خواسته است این عطر ملکوتی تا آخر عمر در مشام بنده­اش بماند تا هر وقت رایحه­ی مرموزی خواست ذائقه­اش را تغییر دهد، یاد آن مشک، او را به خود آورد.

 و مانع آخر دنیا و جلوه­های رنگین آن است. زهد در عین مکنت و دارایی، آزمایشی برای مدعیان دنیا­گریزی و تلنگری برای کسانی است که گمان می­کنند اگر در زمان پیامبران و ائمه­ی اطهار^ بودند از هر آنچه داشتند برای یاری و نصرت آنها دریغ نمی‌ورزیدند.