پدیدار شناسی اعتکاف دانشجویی با تأکید بر ارتباطات میان فردی
حدیثه اسفندیار
چکیده
در این جستار پدیدهی اعتکاف با تأکید بر ارتباطات میان فردی مورد بررسی قرار گرفته است. مقولهی اعتکاف مقولهای فردی و عبادی تلقی شود و به نظر میرسد که جنبههای اجتماعی در آن لحاظ نشده است اما سؤال این مقوله دربارهی این است که آیا این پدیده جمعی است؟ و در صورت جمعی بودن، تأثیر آن در ارتباطات میان فردی چیست؟ و آیا این ارتباطات به اثر بخشی منجر میشود؟ در پاسخ به این سؤالات با بررسی پدیدار شناختی پدیدهی اعتکاف از نگاه معتکفین پرداخته میشود و با واکاوی جنبههای آشکار و پنهان آن تلاش میشود تا پاسخی روشن در این باره به دست آید.
واژگان کلیدی
اعتکاف،
انسان شناسی، ارتباطات میان فردی
مقدمه
گرچه انسان فطرتاً کمال جو و خداگراست و به علم و تجربه دریافته است که آرامش کامل روحی وروانی در گرو پیروی از تعالیم الهی وتزکیه وتهذیب درون است ولی عادت پذیری، فراموشکاری، وتأثیر از محیط و فعالیتهای اجتماعی از طرفی وآلودگیهای فکری و فساد و گناه از سوی دیگر به تدریج غبار غفلت بر فطرت آدمی مینشاند و او را از معرفت نفس و خداپرستی دور میسازد. اسلام به منظور عادت شکنی و اعتدال بخشی به روح و جسم انسان و ایجاد وفاق میان تفکرات و فعالیتهای فردی ـ اجتماعی انسان، راههایی را پیشبینی کرده است که «اعتکاف» یکی از آنهاست. (وفا، ۱۳۸۸: ۷۷).
۱. مفهوم اعتکاف
۱. معنای اعتکاف: اعتکاف از ماده «عکف» به معنای اقامت کردن در جایی و ملازم بودن با چیزی، و نیز به معنای حبس و توقف است. در اصطلاح فقهی عبارت است از: «اللبث فی مسجد جامع ثلاثه ایام فصاعداً صائماً للعباده»؛ توقف در مسجد جامع برای عبادت به مدت سه روز و بیشتر در حال روزه. بنابراین معتکف شخصی است که به جهت تقرب به خدا، ایامی را در مسجد اعتکاف میکند. (وفا،۱۳۸۸: ۷۷)
۲. پیشینه تاریخی اعتکاف: اعتکاف به معنای عام خود، اقامت در یک معبد و یا مسجد برای عبادت خدا؛ نه تنها در دین اسلام بلکه در ادیان پیشین الهی نیز وجود داشته است: )وعهدنا الی ابراهیم واسماعیل أن طهرا بیتی للطائفین والعاکفین والرکع السجود( (بقره :۱۲۵)، در این آیه شریفه به صراحت از وجود معتکفین در زمان انبیای الهی «ابراهیم و اسماعیل» خبر داده شده است (وفا، ۱۳۸۸: ۷۸). این سنت پسندیده، به تدریج از زمانهای گذشته به ساکنان سرزمین حجاز و سرزمین مکه منتقل و حتی در زمان جاهلیت نیز به عنوان یک عبادت رایج گردید. گرچه شکل و کم و کیف آن عوض شده و چه بسا رنگ جاهلی به خود گرفته بود؛ ولی در هر حال نشان از دیرینگی تاریخی آن دارد. با ظهور اسلام این عبادت به صورت صریح و با ابعاد گسترده، در میان مسلمانان رسمیت یافت و به عنوان سنتی مهم تلقی شد، از آن رو که رسول خدا سالیانه در ماه مبارک رمضان ده روز را در مسجد مدینه به اعتکاف می‌پرداخت و برای او خیمهای زده می‌شد و به تبع ایشان، مسلمین نیز در مسجد الحرام و مسجد نبوی و سپس در مسجد کوفه، به اعتکاف مینشستند (وفا،۱۳۸۸: ۷۸-۷۹) .
این سنت حسنه با این جایگاه رفیع به عللی در ایران متروک بود و جز خواص به آن توجهی نمیکردند. در عصر صفوی که گرایش مذهبی حاکمان و همگامی آنان با عالمان دینی زمینه را برای پیاده کردن احکام فقهی فراهم آورد، اعتکاف نیز چون دیگر مسایل فقهی جان گرفت. با غروب قدرت صفوی، این موضوع نیز به افول گرایید و مخصوصاً در دوره پهلوی، در جهت مبارزه دولت وقت با همه سنن و آداب اسلامی می‌رفت که به فراموشی سپرده شود؛ اما با پیگیری مراجع عظام تقلید در دوران پهلوی، خواسته شوم استعمار عملی نگردید ودر نهایت در پی انقلاب اسلامی و ظهور دولت جمهوری اسلامی و پیگیریهای روز افزون رهبر انقلاب؛ این مسأله بیش از پیش مورد توجه اقشار جامعه و خصوصاً جوانان قرار گرفت تا جایی که امروزه به طور وسیعی در میان مردم بویژه جوانان و نوجوانان گسترش یافته است وکمتر مساجدی در شهرها پیدا میشود که سالیانه شاهد حضور خیل مشتاقان و عاشقان نباشد (وفا، ۱۳۸۸: ۷۹).
۳. جایگاه وارزش اعتکاف: اعتکاف در فرهنگ دینی و خصوصاً دین اسلام از جایگاهی بس والا و عظیم برخوردار است. قرآن کریم می‌فرماید: )و اذ جعلنا البیت مثابه للناس و امنا و اتخذوا من مقام ابراهیم مصلی و عهدنا الی ابراهیم و اسماعیل ان طهرا بینی للطائفین و العاکفین و الرکع السجود(؛ و به خاطر بیاورید هنگامی را که خانه کعبه را محل بازگشت و مرکز امن برای مردم قرار دادیم، و برای تجدید خاطره از مقام ابراهیم، عبادتگاهی برای خود انتخاب کنید و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع کنندگان و سجده کنندگان پاک و پاکیزه کنید. در حدیث نبوی میخوانیم: «المعتکف یعکف الذنوب و یجری له من الاجر کاجر عامل الحسنات کلها»؛ معتکف [با اعتکاف خود] گناهان را متوقف نموده و از بین می‌برد و اجری بسان انجام دهنده تمام نیکیها دریافت می‌دارد. (حسینی، ۶۳:۱۳۸۷ ).
در فضیلت این عمل عبادی همین بس که پیامبر اکرم’ هر سال در دهه آخر ماه مبارک رمضان، در مسجد خود معتکف میشدند و درگوشهای از آن خیمه زده و بستر خود را جمع میکردند و مانند روزهای عادی استراحت نمیفرمودند. در بعضی سالها که به دلیل جهاد یا غیر از آن فرصت اعتکاف نمی‌یافتند قضای آن را در سال آینده انجام می‌دادند (وفا، ۱۳۸۸: ۷۹).
از همین رو، اعتکاف از جنبهی اخلاقی و عرفانی اهمیت ویژهای دارد و راه را برای خودشناسی خداشناسی، تزکیه و تطهیر باطن میگشاید. معتکف در چند روز اعتکاف و با رعایت محرمات و مبطلات آن، سعی در تخلیه روح وذهن خود از غیر خدا مینماید و تمامی قوا و حواس خود را برای تمرکز بر عبادت و عبودیت حق آماده میسازد و به تدریج به توحید نظری و عملی نزدیک میشود، اما از جهت اجتماعی نیز اعتکاف، دارای فواید بسیاری است، از جمله آن که اعتکاف با تزکیه وتطهیر و پالایش روح از آلودگیها، زمینه حضور افراد سالم و صالح را در جامعه فراهم میسازد. اعتکاف هرگز به معنای انزوا، رهبانیت، زهد کاذب و فرار از مشکلات جامعه نیست، بلکه اعتکاف مظهری از عرفان اجتماعی و رهیافت شعورمندانه به حل و فصل مشکلات و نیازمندیهای مردم است (وفا، ۱۳۸۸: ۸۱).
۲. روش پژوهش
این پژوهش از زمره پژوهشهای کیفی به شمار می‌آید، زیرا به شرح و بیان یک پدیده دینی به نام اعتکاف پرداخته است و با چگونگی تعبیر درک تجربه و سرانجام فضای اجتماعی سروکار دارد. (محمدی، ۱۳۸۷: ۲۴) این پژوهش درک همه جانبه موضوع بر اساس دادههایی است که محتوا همراه با ظرافتهایش درآن منظور شده است. براین اساس برای گردآوری دادهها از سه روش مصاحبه، مشاهده مشارکتی و مراجعه به اسناد استفاده شده است؛ که روش مصاحبه با توجه به اینکه بهترین روش برای آگاهی از گرایشها ودیدگاههای افراد، چگونگی شکلگیری ادراکات آنها و آگاهی از انگیزهها، تصمیمها و ادراک تجارب ویژه آنان است؛ ( بشیر: ۲)، بیشترین حجم این پژوهش را به خود اختصاص داده است.
۳-۱- مصاحبه: روش انجام مصاحبهها به صورت مصاحبه نیمه ساخت یافته بود که برای مصاحبه چند محور مشخص با تعدادی سؤال در نظر گرفته شد بود (ضمیمه شماره ۱)، اما با توجه به اطلاعات اخذ شده از افراد و نیز شرایط و موقعیتها، سؤالها به تناسب انتخاب و یا با تغییراتی طرح شد. این مصاحبهها با هماهنگی مسؤولان برگزاری اعتکاف و اجازه رسمی آنان صورت پذیرفت. البته در مراجعه به افراد برخی حاضر به مصاحبه نبودند که عمدتاً به دلیل آنکه میخواستند حضورشان صرفاً برای خدا باشد و احساس میکردند با پاسخ به سؤالات به نوعی ممکن است عملشان از روی اخلاص و بندگی صرف نباشد، از انجام مصاحبه امتناع میورزیدند. از سوی دیگر معمولاً دانشجویان معتکف متاهل چندان تمایلی به مصاحبه نداشتند. تعداد ۲۲ مصاحبه در کل صورت گرفت که در نهایت ۲۱ مصاحبه مورد ارزیابی قرار گرفت. در این مصاحبهها یک مصاحبه به صورت گروهی (۵ تا ۶ نفر) انجام پذیرفت و سعی شده است افراد طوری انتخاب شوند که گویای کل مشارکت کنندگان باشد.
۳-۲- مشاهده مشارکتی: هم چنان که در بخش گزارش اعتکاف بیان خواهد شد، با حضور نگارنده در جمع معتکفین در طول سه شبانه روز اعتکاف، به عنوان یکی از معتکفین ومشارکت در برنامههای اعتکاف؛ نحوه رفتار افراد وتعامل آنها با هم و نیز نحوه برگزاری نمازها، دعاها و مراسم مختلف و حضور در کلاس های آموزشی مورد مشاهده قرار گرفت. هم چنین با گرفتن تعدادی عکس با استفاده از دوربین نیمه حرفهای از زوایای آشکار و پنهان، تلاش شد تا به عنوان اسناد تصویری، گوشههایی از مراسم و برنامهها در پژوهش مورد استفاده قرار گیرد.
۳-۳- بررسی اسناد: علاوه بر دو شیوه ذکر شده، برای تکمیل برخی از جنبههای اعتکاف به ناچار به تعدادی از منابع مکتوب مراجعه شد، که برخی از آنها مربوط به روش تحقیق و نحوه انجام مصاحبه و برخی درباره خود اعتکاف و تاریخچه آن بود.
بعد از جمع آوری دادهها به کمک سه روش ذکر شده به تحلیل و بررسی آنها پرداخته شد که در این جا ابتدا با استفاده از روش تحلیل شماتیک (یا موضوعی) به طبقه‌بندی دادهها و الگویابی در دادهها دست یافتیم وسپس با استفاده از روش پدیدار شناسانه که روشی است برای درک رویههای عمیق معنایی، تجربههای زیستی برخی افراد درباره یک پدیده، به بررسی معنای پدیده از نظر آنها پرداخته شد (محمد پور، ۱۳۸۹: ۸۶).
۳. گزارش توصیفی اعتکاف دانشجویی*
مراسم اعتکاف دانشجویی هر ساله در ایّام البیض در مساجد دانشگاههای سراسر کشور برگزار میشود. اعتکاف دانشجویی استان قم نیز در سالهای قبل در مساجد جامع، یا مسجد مقدس جمکران و در سه سال اخیر به صورت منسجم در دانشگاههای پردیس قم و دانشگاه قم برگزار شده است. روند کمی وکیفی اعتکاف دانشجویی که از سال ۸۹ در دانشگاه پردیس برگزار شده بود، به صورت صعودی در حال افزایش بوده، به طوری که در سال جاری، مسجد دانشگاه قم میزبان تقریباً ۸۰۰ نفر دانشجوی معتکف از سراسر دانشگاههای استان بوده است.
پذیرش اعتکاف از ساعت شش عصر الی ده شب اعلام شده بود. دانشجویان به همراه خانوادههای خود وارد دانشگاه قم میشدند و بعد ازخداحافظی با خانوادههای خود به طرف محل پذیرش مسجد میرفتند. در قسمت پذیرش بر اساس نام و نام خانوادگی و با تحویل کارت شماره داری که قبلاً در دانشگاه در هنگام اعتکاف دریافت کرده بودند، پذیرش میشدند. در هنگام ورود به مسجد بسته فرهنگی شامل کتابچه توشه معتکف (آداب و اعمال اعتکاف) و نشریه سه قدم مانده به صبح (ویژه نامه فرهنگی مهدوی اعتکاف) را ازخدام فرهنگی دریافت کردند. صحن مسجد به صورت منجسم و دقیق با نوار چسب تقسیم بندی شده بود و برای هر معتکف میزان مشخصی در نظر گرفته شده بود. دانشجویان دسته دسته وارد میشدند و بر اساس شماره جایگاهی که از پذیرش گرفته بودند، در جای خود قرار میگرفتند. بعضی از دانشجویانی که به صورت گروهی آمده بودند، در تلاش بودند تا به صورتی تعویض جا کنند تا در کنار گروه دوستان خود قرار بگیرند. درنزدیکی نگارنده گروه دوستانی قرار گرفتند که همگی ورزشکار بودند و با لباس های ورزشی خاص و مشابه هم در حالی که با ادبیات خاص صمیمانهای در حال گفت و گو بودند، قرار گرفتند. در طرف دیگر اقوامی بودند که همراه هم شرکت کرده بودند؛ مادری به همراه دختر نوجوان خود، و دو برادرزاده جوان خویش در مراسم در کنار یکدیگر بودند.
مسؤول بخش پشتیبانی اعتکاف خواهران گفت: نهاد نمایندگی مقام معظّم رهبری (مد ظله) دردانشگاه قم، فراخوان شرکت در اعتکاف دانشجویی را دهم خرداد ماه سال جاری به صورت بنر و پوستر برای تمامی دانشگاههای استان قم ارسال کرده است. برای هر دانشگاه متناسب با تعداد افراد ثبت نامی، سهمیهای اختصاص داده شد، و قرعه کشی در دانشگاهها انجام گرفته بود. در این میان سهمیه دانشگاه قم به دلیل داوطلبان بیشتر نسبت به دانشگاههای دیگر بیشتر بود. به طور کلی از این سهمیه تقریبا ۶۰ درصد مخصوص خواهران دانشجو برای اعتکاف در مسجد دانشگاه قم و ۴۰ درصد برای برادران دانشجو در مسجد مقدس جمکران اختصاص داده شده است.
مدیریت مراسم تا حدودی در اختیار دانشجویان بود و اکثر خدّام معتکفین نیز از دانشجویان علاقهمند و داوطلب انتخاب شده بودند.
روز اول اعتکاف سیزدهم رجب
صبح روز اول اعتکاف، در مسجد دانشگاه قم سکوت کاملی حکم فرما بود؛ عدهی قلیلی مشعول تلاوت قرآن و نماز بودند، با توجه به نزدیکی ایام امتحانات پایان ترم نیز عدّهای مشغول مطالعه دروس خود. در گوشهای از مسجد برگههای ختم قرآن برای هدیه به روح پاک و مطّهر امیرالمؤمنین× پخش میشود. حدود ساعت ده صبح با پخش زمزمۀ (مهدی بیا) از بلندگوهای مسجد، معتکفین کم کم از خواب بیدار میشوند. مسؤول فرهنگی نهاد نمایندگی مقام معظّم رهبری(مدظله)، برنامههای فرهنگی را اعلام میکند. بعد از سخنان ایشان جلسههای معرفت با موضوع سلوک معنوی، عرفان‌های نو ظهور، تفسیر دعای مکارم الاخلاق و مباحث آزاد همزمان با هم برگزار میشود و معتکفین بر اساس علاقه خود در این حلقه‌ها شرکت میکنند. نماز ظهر و عصر به امامت حجّت الاسلام آخوند زاده برگزار میشود.
بعد از ظهر نشست مشاورهای ازدواج در قالب حلقههای معرفت برگزار شد. به جز حلقۀ مشتاق و متراکم پیرامون خانم دکتر حسینی ـ با توجّه به سکوت نسبی حکم فرما در مسجد ـ بقیهی حاضرانی که در حال استراحت نبودند، کم و بیش گوش میکردند. از موضوعات مهم نشست، بحث خواستگاریهای رسمی و غیررسمی وتفکیک جنسیتی در دانشگاه بود که به صورت پرسش و پاسخ گروهی برگزار شد. بعد از اتمام این نشست مشاورهی فردی به مدّت دو ساعت برگزار شد.
ویژه برنامهی افطار شامل پخش مناجات امیرالمؤمنین و اقامهی نماز مغرب و عشا به امامت حجّت الاسلام و المسلمین آخوند زاده بود. بعد از نماز نیز دعای فرج و زیارت رجبیه به صورت دسته جمعی برگزار شد. نکتهی قابل توجه در این بین، سرعت و تعجیل امام جماعت در اقامهی نماز مغرب و عشا نسبت به نماز صبح و ظهر و عصر بود.
به مناسبت میلاد با سعادت امیرمؤمنان علی×، مراسم سخنرانی با حضور حجت الاسلام و المسلمین فرحزاد برگزار شد. ایشان ضمن پرداختن به شخصیت بزرگوار امام علی× بر قرائت چهارده مرتبه حدیث کسا و دوازده هزار مرتبه ذکر یا علی مدد به صورت دسته جمعی، برای برآورده شدن حاجات مادی و معنوی تأکید کرد.
روز دوم اعتکاف چهاردهم رجب
حدود ساعت ده صبح، با پخش زمزمۀ مهدی بیا، معتکفین کم کم از خواب بیدار شدند. مسؤول واحد پاسخگویی به سؤالات شرعی، احکام وضو و غسل را بیان کرد. حلقههای معرفت مانند روز قبل در چهار گروه قبلی ادامه پیدا کرد؛ با این تفاوت که حلقهی تفسیر سورهی حمد جایگزین حلقهی تفسیر دعای مکارم الاخلاق شده بود. بعد از اقامه نماز ظهر و عصر، حدود ساعت دو بعد از ظهر، خدمهی مسجد با همکاری خدّام افتخاری و تعدادی از معتکفین داو طلب، مشغول نظافت مسجد شدند. به مناسبت نزدیک شدن به شب وفات حضرت زینب÷ خدّام، مسجد را برای مراسم عزاداری آماده میکردند و در جلوی محراب پارچههای سیاه می زدند. اکثریت خدام و تعدای از معتکفین با توجه به نزدیک شدن شب وفات، لباسهای خود را به رنگ سیاه تغییر دادند.
نشست مشاورهای ازدواج و مشاورهی فردی باحضور خانم دکتر حسینی برگزار شد.
به واسطهی درخواست مکرر معتکفین، قرائت حدیث شریف کسا به صورت دسته جمعی انجام شد. در ادامه برنامه، ختم صلوات و ختم قرآن در جلوی مسجد با حضور تعدادی از معتکفین برگزار شد. ویژه برنامهی افطار شامل پخش دعای مجیر، زیارت آل یاسین و تواشیح الاسماء الحسنی بود. بعد از صرف افطار، به مناسبت وفات حضرت زینب، مداح اهل بیت، حاج مجید بنی فاطمه، به قرائت دعای توسّل و روضه خوانی پرداخت. با توجه به این که به احیای شب نیمهی رجب بسیار سفارش شده، تعدادی از معتکفین آن شب را تا سحر به عبادت و راز و نیاز پرداختند.
روز سوم اعتکاف پانزدهم رجب
برنامه روز آخر اعتکاف با دو روز قبل متفاوت بود. حجت الاسلام و المسلمین ماندگاری به ایراد سخنرانی پرداخت و در ضمن سخنرانی داستان تولد مقدس اردبیلی را بیان کرد که شور و تأثیر خاصی را در بین معتکفین برانگیخت. یکی از خدام فرهنگی، از معتکفین برای تزیین درب خروجی وآمادگی برای برنامه بدرقه دعوت به همکاری کرد.
بعد از اقامه نماز ظهر و عصر، اجرای مراسم اعمال ام داوود با حضور دو قاری بین المللی آغاز شد. این مراسم تا حدود ساعت شش عصر ادامه داشت. در اثنای این مراسم بعضی از معتکفین وقتی خسته میشدند، استراحت میکردند. حتّی در گوشه و کنار مسحد معتکفینی بودند که از فرط خستگی در حالی که قرآن به دست بودند خوابشان برده بود. یکی از معتکفین در هنگام مراسم در حالی که مقداری گندم در دست داشت به اطرافیانش می‌گفت: هر سوره را که میخوانی به یکی از این گندم ها فوت میکنی، در حالی که به حاجت خود فکر میکنی، اگر بعداً همه گندمها را بر پشت بام بریزی ان شاءالله که حاجت روا خواهی شد.
با حضور حجت السلام والمسلمین آخوند زاده و سرکار خانم فراهانی از برندگان مسابقات حفظ قرآن و دل گویه با خدا و امام زمان تقدیر و تشکر شد و هدایایی به رسم یادبود از طرف نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری دانشگاه قم به آنها اهدا شد. خانم فراهانی از طرف همۀ خدّام فرهنگی و اجرایی اعتکاف حلالیت طلبید، وی همچنین به نیابت از نهاد نمایندگی مقام معظّم رهبری(مد ظله) از همهی خدّام و همچنین معتکفینی که در طول این سه روز نهایت همکاری را داشتند، تقدیر و تشکر کرد. در ادامه برنامه یکی از خدام بیانیه اعتکاف دانشجویی را قرائت کرد. صحیفه سجادیه و کتاب احکام بانوان به رسم یادبود بین همه معتکفین پخش شد. مراسم «وداع با اعتکاف» نیز با حضور مداح اهل بیت در میان شور و حال خاص معتکفین برگزار شد. بعد از اقامه آخرین نماز مغرب و عشا، مراسم بدرقه معتکفین آغاز شد. در قسمت خروجی مسجد، درحالی که یکی ازخدام معتکفین را از زیر قرآن کریم بدرقه میکرد؛ آنها افطاری بسته بندی شده خود به همراه یک شاخه گل از یکی دیگر از خدام دریافت میکردند. معتکفین در حالی که با دوستان خود خداحافظی میکردند و برای اعتکاف سال آینده قرار می‌گذاشتند؛ به آغوش گرم خانوادههای خود که با دسته گل‌های زیبا به استقبال آنها آمده بودند، میرفتند.
۴. یافتههای تحقیق
۴-۱- معنا کاوی آشکار مناسک
مصاحبه شوندگان در اعتکاف دانشجویی دانشگاه قم، به طور میانگین در سن بیست و سه سالگی بودند.کوچکترین معتکف ۱۸ ساله، دانش آموز پیش دانشگاهی و بزرگترین معتکف ۳۸ ساله، پزشک افتخاری این مراسم بود. چهار نفر از شرکتکنندگان فارغ‌التحصیل مقطع کارشناسی بودند و از این میان دو نفر از آنها فارغ‌التحصیل دورشته دانشگاهی بودند. پزشک افتخاری اعتکاف نیز فارغ‌التحصیل دکترای علوم پزشکی بود. ده نفر از معتکفین دانشجوی مقطع کارشناسی و چهار نفر دانشجوی مقطع کارشناسی ارشد بودند. دو نفر نیز دانش آموز بودند. سیزده نفر از شرکتکنندگان از دانشجویان یا فارغ‌التحصیلان رشتههای علوم انسانی، سه نفر از رشتههای فنی و مهندسی، دو نفر از رشتههای علوم پزشکی و یک نفر از رشته هنر بود. از نظر دانشگاه محل تحصیل، ۹ نفر از معتکفین از دانشگاه پیام نور استان قم، چهار نفر از دانشگاه علمی کاربردی، سه نفر از دانشگاه قم، یک نفر از دانشگاه پردیس قم، یک نفر دانشگاه باقر العلوم قم و یک نفر دانشگاه شریعتی تهران بودند. در این میان شانزده نفر از معتکفین بومی استان قم و ۵ نفر ساکن استان‌های دیگر بودند.
برداشت و تعریف اعتکاف از دیدگاه دانشجویان معتکف حول دو محور زمان و مکان دور میزند. آقابیگی دانشآموز پیش دانشگاهی است که در آستانه کنکور سراسری قرار دارد او میگوید: به نظر من اعتکاف یک مسافرت کوتاه مدّت به درون خود آدم است، همیشه فکر میکنیم مسافرت یعنی اینکه حتماً باید جای خاصی رفت، اما در اعتکاف آدم میتواند با خودش خلوت کند، به نظر من اعتکاف سه روز نیست بلکه یک عمر است.
سجادی با تأکید بر بعد زمانی اعتکاف گفت:… همین قضیه که میگویند گناهان آدم پاک میشود، انگار از مادر متولد میشود، خلاصه یک شروع دوبارهای است برای زندگی، انگار یک جورایی اعتکاف باز گشت دوباره به خداست…
در خصوص انگیزههای شرکتکنندگان، رنجبریان دانشجوی فلسفه و کلام اسلامی گفت: فکر کردم انسان نیاز دارد که چند روز را برای خودش باشد، برای خودش وقت بگذارد و برای خودش خلوت داشته باشد. انسان باید ببیند اساساً برای چه به مسجد آمده و در اعتکاف شرکت کرده، گمشدهی من کیست و آنچه می‌خواهم چیست، به این نتیجه رسیدم که در واقع دلم برای خودم تنگ شده است. دلم میخواهد یک ذره خودم را پیدا کنم، گمشدهی انسان در وهله اول خود اوست. احساس کردم که انسان احتیاج به نیرو دارد و برای زندگی در این دنیا احتیاج به قدرت دارد، این اعتکاف این قدرت را به انسان میدهد که یک انرژی و قدرتی در حل مشکلات و مسایل زندگی داشته باشد.
خانم دکتر مرادی پزشک افتخاری اعتکاف، با اشاره به دستاوردهای اعتکاف گفت: در اعتکاف، قفلهایی که به خاطر روزمرگیها و دغدغهها به روح انسان زده میشود، جلوی بازاندیشی و آزاداندیشی آدم را میگیرند، [اینها] به خاطر خلوت با خودت و خدا باز میشوند…، اینکه شما یک بازیابی از خودتان انجام میدهید و نمیگذارید شخصیتتان در لابهلای کشمکشهای زندگی خرد شود، دوباره می‌توانید باز سازی کنید، گاهی در طول زندگی، افکار و اعتقاداتتان و ایمانتان مورد هجمه قرار میگیرد. حربههای شیطان که میخواهد روح شما را قطعه قطعه کند قسم خورده‌ای که از چپ و راست و از پشت و جلو میخواهد به انسان حمله کند، همین دغدغههای شغلی و خانوادگی و معمول، اینها حربههای شیطان است، برای قطعه قطعه کردن و متشتت کردن روحتان و اعتکاف مکان مناسبی برای بازیابی خودتان است.
حاجی رحیمی دانشجوی رشته معماری در این مورد گفت: اعتکاف فقط نماز وصلوات نیست، بلکه آمدن و آزاد شدن ذهن است، این که به فکر آینده باشیم،کی بودیم و چی هستیم، چه چیزهایی را از دست دادیم و چه می خواهیم به دست آوریم… به خاطر همین، آدم با به فکر بودن در این شبها یاد میگیرد که به خودش بیاید، به خودش و اطرافیانش فکر کند، فکر کند به این که چه چیزی یاد میگیرد و چه چیزی میخواهد، به فکر توشه آخرتش باشد و این که آن دنیا اهمیت بسزایی دارد و باید به فکر آن دنیا هم باشیم… چون واقعاً آدم یک تحولی برایش ایجاد میشود و وقتی بچه‌های دیگر کردار و رفتار و برخورد ما را می‌بینند، حتماً رویشان تأثیر میگذارد.
حسنی فارغ‌التحصیل رشته الهیات گفت: از نظر بعد ارتباط با دیگران و مراعات حال دیگران کردن را در اینجا خوب می-فهمیم؛ زیرا در اینجا شرایط طوری است که جا کم هست، جا تنگ است، وسایل جا به جا میشود مثل مفاتیح، اما همه با هم با لبخند و روحیه و خوب برخورد میکنند و این مراعات حال دیگران و ارتباط با دیگران برقرارکردن دراینحا خوب اجرا میشود؛ حتی کسانی که روابط عمومی قوی ندارند، اینجا برخوردها عوض میشود، میگویند و میخندند و جو خوبی درباره کمک کردن به دیگران وجود دارد و نیز رعایت کردن حال دیگران…
کریمی دانشجوی مدیریت بازرگانی، شاغل در یکی مراکزخدمات پیشخوان دولت میگوید: هدف از ارتباط با دیگران، آشنایی و صحبت کردن با دیگران است. بعد اینکه یک چیز از دوستت یاد بگیری یک چیز خوب، من دوست دارم با کسی که ارتباط برقرار می‌کنم، کسی باشد که دست آدم را بگیرد و کمک کند و در لغزشها و خطاهایی که انسان انجام میدهد مواظب انسان باشد، من به این گونه دوست پیدا کردن خیلی علاقه دارم.
۴-۲. معناوی کاوی پنهان
در این قسمت به بررسی پدیدهی اعتکاف از نگاه مشارکتکنندگان در اعتکاف دانشجویی دانشگاه قم می‌پردازیم. با توجه به سؤالات مطرح شده در مصاحبهها که پبرامون چهار محور طراحی شده بودند، پاسخهای داده شده را نیز به چهار گروه تقسیم کردیم تا بتوان به طور جزییتر پدیدهی اعتکاف را از منظر مشارکتکنندگان بررسی نمود و نوع نگاه آنها به این پدیده را دریافت.
۴-۲-۱. انگیزه و چرایی حضور افراد در اعتکاف
اعتکاف یک مراسم دینی است که در طول سال فقط یکبار و به مدت سه روز انجام می‌پذیرد، بر این اساس از آن دسته فعالیتهای دینی شمرده میشود که مشارکت کنندگان، بر حسب عادت و یا رفع تکلیف به سراغ آن نمی‌آیند. دیدن شوق و ذوق عموم مشارکت کنندگان هنگام ثبت نام و انجام مقدمات آن و نیز در طول برگزاری مراسم و صحنه‌های پایانی مراسم علاوه بر اخلاص و نیتهای پاک، دلالت بر وجود امور مهمتری دارد که انگیزهها و اشتیاق افراد را برای شرکت در مراسم دو چندان میکند. شناخت این انگیزهها اولین گام در پدیدار شناسی اعتکاف به شمار میرود و زوایای پنهان این پدیده را به تصویر می‌کشد؛ چرا که در پس رفتار ها و اعمال انسان دلالتهایی وجود دارد، که با دستیابی و بررسی آنها میتوان به نوع نگاه و نگرش افراد به آن پدیده رسید. این انگیزهها به دودسته تقسیم میشود:
الف) انگیزههای درونی
۱. نیاز به آرامش روحی و رسیدن به آن و دور شدن از محیط ناآرام زندگی؛
۲. خلوت با خدا (ارتباط با خدا)؛
۳. تفکر به خود و خودسازی و در نتیجه خودیابی؛
۴. حس کنجکاوی؛
۵. رشد معنوی؛
۶. احساس نیاز؛
۷. تخلیه روانی؛
۸. پاک شدن از گناهان؛
۹. تجربهی مثبت قبلی؛
۱۰. عشق الهی.
ب) انگیزههای بیرونی
۱. پیشنهاد دوستان و همراهی با آنها؛
۲. لطف الهی و هدایت او و خواست او؛
۳. خانواده و اطرافیان؛
۴. موقعیت شغلی؛
۵. حضور در جو معنوی؛
۶. خدمت به دیگران؛
۷. نهادینه شدن دین در درون افراد.
همانگونه که مشاهده میشود، بخشی از انگیزههای شرکتکنندگان درونی و شخصی است و بخشی بیرونی و غیر شخصی؛ که با توجه به میزان فراوانی و تکرار آنها برخی بیشتر و برخی کمتر مد نظر بوده است. از مهترین دلمشغولیهای انسان، رفع نیازهایی است که در زندگی با آنها روبهرو میشود، به صورتی که میتوان گفت بیشتر وقت و سرمایهی انسان صرف رفع نیازهایش میشود. از جملهی آنها نیازهای معنوی انسان است که به آرامش روحی و روانی منجر میشود. آن نیازها، انگیزهی بسیار قویای برای حضور در مراسمی مثل اعتکاف است که در بین مراسمها و آیینهای اسلام از ظرفیت بالایی برای ایجاد آرامش در انسان برخوردار است. این مسأله در مصاحبهها به وضوح دیده میشود و رسیدن به آرامش و تخلیهی روحی و روانی از انگیزه‌هایی است که اکثر مشارکت کنندگان به آن اشاره کردند. توجه به خود و نگاهی به درون که در قالبهای خودسازی و یا خودیابی مطرح شده است، از دیگر انگیزههای مهمی بوده که بخشی از معتکفین به آن اشاره داشتند. از سوی دیگر نکتهی مهمی که از لابلای گفتههای متکفین به دست می‌آید، این است که اعتکاف بستری را برای خلوت کردن با خدا فراهم میسازد و انسان میتواند با او ارتباط برقرار نماید. عموم افراد بر این نکته تأکید داشتند که چون اعتکاف از ظرفیت ایجاد خلوت برای خدا برخوردار است به اینجا آمدهاند و این امر در آیینهای دیگر کمتر به دست می‌آید. با توجه به این که در انجام آیینها در مراسمهای دینی، مسأله در خواست و عرض حاجت و نیاز ها به درگاه الهی مطرح میشود و به طور طبیعی افراد خواستههای دنیایی و اخروی خود را مطرح میکنند؛ اما نکتهای که در مصاحبهها به چشم میخورد بیان این امر از سوی معتکفین بود که اعتکاف برای حاجت گرفتن نیست، گویا بین مراسم اعتکاف با سایر مراسمها تفاوت در این مسأله وجود دارد. به نظر میرسد معتکفین بر این باوراند که اعتکاف و حضور سه روزه صرفاً برای خداست و تقویت رابطه و نزدیکی هر چه بیشتر با او، این مراسم نوعی حضور در محضر دوست و تمرین با او بودن است تا چیزهای دیگر. از سوی دیگر از مهمترین انگیزههای بیرونی و غیر شخصی برای حضور در اعتکاف، همراهی با جمع دوستان و مشارکت دسته جمعی بوده است. افراد معمولاً تجربههای مفید و مؤثری را که در اعتکاف های قبلی به دست آوردهاند، با دوستان خود درمیان گذاشته وآنها را به شرکت در اعتکاف تشویق کرده بودند.
۴-۲-۲. نگاه معتکفین به اعتکاف
یافتههای تحقیق نشان میدهد که در نگاه معتکفین پدیده اعتکاف را به سه شکل کلی میتوان تعریف کرد؛ در نگاه اول، اعتکاف مراسمی معنوی و روح افزا تلقی میشود و ویژگیهای متفاوتی در آن مشاهده میشود، در واقع کارکردهایی که این مراسم برای شرکتکنندگان فراهم میکند، آن را به مراسمی ویژه تبدیل میکند که موجب تحکیم هنجارها و ارزشهای اساسی میشود و نیازهای معین افراد و جامعه را برطرف میسازد. کلود ریویر در کتاب درآمدی بر انسان شناسی برای دین که بنا به تعریف گیرتز نظامی از نمادهاست، به سه کارکرد اصلی آن یعنی سازمان دهندگی و ایجاد نظم، ایمنی دهنده و انسجام دهندگی اشاره میکند، بر این اساس اعتکاف هم در زمان مشخص و برنامههای معین، هم ایجاد آرامش در افراد، و هم تحکیم پیوندهای میان افراد از هر سه کارکرد برخوردار است. بر همین اساس در این مراسم، معتکف با تجدید عهد کردن با خدا، از گناهان خویش توبه کرده و با فاصله‌گرفتن از زشتیها، خوبیها را آموخته و در یک کلام به معشوق خود نزدیکتر میشود. در این صورت اعتکاف هدیهای از جانب خدا به انسان تلقی میشود.
در نگرشی جامعه شناسانه، اعتکاف را میتوان به جامعهای کوچک تشبیه کرد که تمامی عناصر موجود در جامعه اصلی نیز در آن ـ جامعه کوچک معتکفین ـ دیده میشود. آنها با فرهنگهای گوناگون و قومیتهای مختلف در کنار هم جمع میشوند و با هم به تعامل می‌پردازند. در این تعامل تلاش بر این است که با یکدیگر آشنا شده وآداب و رسوم و اخلاق دیگران را مشاهده و بررسی نمایند که این میتواند در تغییر نگرشها، پیش داوریها و… تاثیر داشته باشد.
در دید برخی از مصاحبه شوندگان، اعتکاف فرآیندی مکانی وزمانی است. بدین صورت که اعتکاف را محیط ومکانی برای برقراری ارتباط با خدا و انس با او می‌دانند. درعین حال اعتکاف یک فرصت و زمان کوتاه برای خلوت با خداوند در نظر گرفته میشود و با تشبیه آن به سفر، سفری به درون خود است که در آن انسان تنها به خدا می‌اندیشد وفکرش از سایر امور آزاد میگردد و فرصتی برای تأمل در خود، بازنگری و بازسازی خویشتن فراهم میشود.
۴-۲-۳. تاثیرات اعتکاف
اعتکاف دستاوردهایی برای انسان به ارمغان می‌آورد و اثرات فراوانی در جنبههای مختلف برای او ایجاد میکند که این امر مورد اتفاق همه مصاحبه شوندگان بود و آنها بر مفید و مؤثر بودن آن در تمامی شئون زندگی تأکید داشتند. برخی از ابعاد ودستاوردهای اعتکاف عبارتاند از:
۴-۲-۳-۱. بعد گرایشها و تمایلات
ایجاد آرامش روانی از طریق ارتباط برقرار کردن با خدا، احساس نزدیکی بیشتر به او، رشد حالات روحی و روانی در انسان و نیز احساس پیوند عاطفی با دیگر شرکتکنندگان در اعتکاف مشاهده میشود.
۴-۲-۳-۲. بعد شناختی و معرفتی
خداشناسی، خود شناسی و شناخت دیگران، و درکل تفکر کردن و اندیشیدن از پیامدهای مهم اعتکاف در بعد معرفتی به شمار میرود.
۴-۲-۳-۳. بعد رفتاری
از مهمترین تأثیرات اعتکاف، تغییر و بهبود بخشی رفتارها و اعمال افراد است. از نکاتی مهمی که از سوی معتکفین به آنها اشاره شد مسأله جبران گذشته توسط اعمال و رفتارهای پسندیده و نیز تحول یافتن وبهتر شدن رفتارها در همه زمینههاست. با تغییر و تحول رفتار در جهت مثبت فرد در نهایت به کسب رضایت الهی نائل شده و ایمان، امید و توکل به خدا در او افزایش می‌یابد.
۴-۲-۳-۴. بعد آموزشی
یادگیری وآموختن دانشها و فراگیری تجربههای دیگران درطول اعتکاف میتواند کمک مؤثری در بالا بردن سطح دانش و آموختهها، مخصوصاً در زمینههای معنوی داشته باشد و طبعاً با درک بهتر از شرایط فردی، میتوان به برنامه‌ریزی‌های دقیق تر در طول سال در امور مختلف از جمله امور معنوی دست یافت و دستاوردهای اعتکاف را حفظ نمود.
۴-۲-۳-۵. بعد اجتماعی
حضور در یک جمع ، خود به خود مسائل مربوط به جامعه و اجتماع افراد را به میان می‌کشاند. بر همین اساس در جمع اعتکاف دانشجویی، مسایل مرتبط با جامعهی دانشجویی و دغدغههای آنان مطرح میگردد. از دستاوردهای اعتکاف در این بعد میتوان به آمادهسازی و مصونیت در برابر تهاجم فرهنگی اشاره کرد. اعتکاف به نوعی برای افراد، شرایطی را فراهم میسازد که در برابر توطئه‌های فرهنگی و دینی و شبهات، آمادگی و مصونیت یابند. از سوی دیگر با برقراری ارتباط با دیگران در اعتکاف و پیوند با آنها به تحکیم پایههای اجتماعی بر مبنای ارزشهای دینی و ایجاد جمعی همگون نزدیک میشوند. که در صورت تداوم و برنامهریزی مناسب، کم کم هسته‌های قوی و مقاوم در برابر هجوم دینی و فرهنگی و با دغدغههای مشترک در زمینه ایجاد جامعه سالم و همسو با ارزشهای دینی فراهم میشود.
۴-۲-۴. ارتباط با دیگران در اعتکاف
در اعتکاف، فرد معتکف به منظور انجام یک مراسم عبادی سه روزه راهی خلوتگاهی میشود که او را برای چند روزی از فضای شلوغ و پر از دغدغه و با روابط اجتماعی گسترده و توأم با نوعی سرگشتگی دور میسازد و در مکانی آرام و فارغ از آنچه که در زندگی روز مره و در محیط های اجتماعی گوناگون، انسان را در بر گرفته و عرصه را بر او تنگ کرده و به تعبیری «فرصت سر خاراندن» باقی نگذاشته، به عبادت و نیایش بپردازد و فرصتی کوتاه به فرد بدهد تا با خدایش و خودش دیداری داشته باشد و دریابد که خالقی مهربان و رفیقی دوست داشتنی و نیز «خودی» زیبا دارد که میبایست با آنها خلوتی سازنده داشت.
بر این اساس در اعتکاف نباید مانند غیر اعتکاف به مسایلی غیر از خود و خدا پرداخت و حال آنکه اسلام دینی است که در بیشتر دستورات و برنامههایش، غیر از جنبه فردی و شخصیتی به جنبههای اجتماعی اهمیت تام و برابر با جنبۀ فردی میدهد. این مسأله در پاسخ هایی که معتکفین در خصوص لزوم ارتباط با دیگران در اعتکاف گفتهاند، به خوبی دیده میشود. تقریباً نظر اکثریت مصاحبه شوندگان آن است که اعتکاف پدیدهای است که علاوه بر جنبهی فردی، جنبهی اجتماعی هم دارد، و داشتن روابط با دیگران در آن ضروری است. هر چند که در کم و کیف آن و گستره و شدت آن دیدگاه‌هایی بعضاً متفاوت ارایه شده است. نکات زیر که از محتوای مصاحبهها استخراج شده است، در روشنتر شدن این امر به ما یاری می‌رساند:
۴-۲-۴-۱. ساخت روابط و نوع آن در اعتکاف
روابط اجتماعی بین معتکفین راحت وصمیمی است و ماهیت پیچیدهای ندارد. افراد خود را باهم تطبیق می‌دهند و وظایف را بین خود تفسیم میکنند. نکته دیگر آنکه این ساخت، عمودی و از بالا نیست و از زیر دست و بالا دست خبری نیست بلکه روابط از الگوی ساخت افقی پیروی دارد که بنا به تعریف افراد در چنین ساختی با یکدیگر روابط صمیمی و دوستانه‌ای پیدا میکنند و در جهت اهداف مطرح شده بدون چشم داشتی با جان و دل تلاش میکنند (رفیع پور، ۱۳۷۷، ۷۵). باتوجه به این نکته میتوان ماهیت روابط دراعتکاف را شبیه ماهیت روابط درجبهههای جنگ و راهیان نور دانست که روابط براساس تقوا، برادری و نیز همبستگی بود.* در پاسخ برخی از مصاحبه شوندگان به این سؤال که هدفهای ارتباط در اعتکاف چیست؛ برقراری ارتباط با هدف کمک به یکدیگر، به هم نزدیک تر شدن، مشارکت در امور مربوط به اعتکاف و نیز تشبیه افراد به یک خانواده شنیده شد؛ البته ذکر این نکته هم لازم است که مهم ترین جنبه ارتباط در اعتکاف ارتباط انسان با خداست که در مصاحبه به آن اشاره شده است. از آنجا که این نوع رابطه در بحث اهداف اعتکاف بیان شده در اینجا به جنبه ارتباطات بین انسانی، پرداخته شده است.
۴-۲-۴-۲. ارتباط گسترده و دامنه ارتباط
علی رغم آنکه در تصور اولیه، رابطه با خدا هدف اصلی و اولیه اعتکاف است؛ اکثر پاسخ دهندگان بر لزوم ارتباط با دیگران تأکید داشتند و آن را ضروری می‌دانستند. هر چند که گستره این ارتباط و مزایای آن کم و از نظر زمانی کوتاه مدت است و تبعاً تداوم نمییابد، زیرا افراد تلاش دارند که بخش بیشتر وقت خود را صرف عبادت و نیایش نمایند. به هر حال ارتباط اجتماعی هر چند کم دامنه و کوتاه مدت باشد در امر ارضای نیازها تأثیر دارد. بر این اساس است که ارتباط برقرار کردن در اعتکاف را مثبت تلقی کرده و آن را حتّی نوعی سرگرمی و گذران اوقات فراغت دانستند. البته نکتهای که موجب احتیاط برخی در برقراری ارتباط گسترده می‌شد آن بود که ارتباطات نباید به اصل برنامههای اعتکاف صدمه بزند.:
۴-۲-۴-۳. شدت روابط
منظور از شدت روابط، احساس دوری و نزدیکی افراد نسبت به هم یا احساس پیوند قوی در روابط افراد است. این امر در کارهای جامعه شناسانی مثل دور کیم اهمیت زیادی دارد* (رفیع پور، ۱۳۷۷: ۷۸). در اعتکاف روابط افراد بسیار نزدیک است، خصوصاً که اعتکاف جنبه دینی و مذهبی دارد و شرکتکنندگان نیز از خود و دیگران تصویر فرد مذهبی و مؤمن دارند و بر اساس آموزه‌های دینی، مؤمنان با هم برادرند و این امر در رفتارهای آنها و احساس نزدیکی بین آنها و نیز پیوندهای قوی و محکم نمود دارد. در گفتههای برخی از معتکفین دیده میشود که این پیوند نزدیک میتواند آنها را در بهره‌گیری از امور معنوی و افزایش «حال معنوی» کمک کند و حس معنوی را بالا ببرد.
۴-۲-۴-۴. اهداف ارتباط
اهداف و مقاصد زیادی برای ارتباط با دیگران از سوی مشارکت کنندگان در اعتکاف بیان شد که عبارتاند از یادگیری و بهره بردن از تجربیات دیگران، فهم دغدغههای دیگران، تقسیم خوبیها و مهربانی در جمع، تحکیم پیوندها و عدم جدایی و دسته دسته شدن، بحث و گفتگو با دیگران در زمینههای مختف علمی و غیر علمی، کمک به یکدیگر و مراقبت از هم، آشنایی با فرهنگهای مختلف و اخلاق و معیارهای گوناگون دیگران.
۵. اثر بخشی در ارتباطات میان فردی
اثر بخشی ارتباطات میان فردی شامل دو بعد است؛ بعد عمل گرایانه که متوجه دستاوردها و موفقیت رسیدن به اهداف ارتباط گیرندگان است و بعد دوم، خشنودی افراد در کنش ارتباطی آنهاست که از این ارتباط لذت و شعف برای آنها حاصل میشود (فرهنگی، ۱۳۸۸: ۱۱۱-۱۱۲). پس یک ارتباط میان فردی موفق آن است که هم به اهداف و دستاوردهای مد نظر برسد و هم آن ارتباط لذتبخش و رضایت آفرین باشد. دکتر علی اکبر فرهنگی در کتاب ارتباطات انسانی مدلی درخصوص نقش پنج ویژگی ارتباطات میان فردی در محیط اجتماعی را، ترسیم کرده است که به صورت زیر است (فرهنگی، ۱۳۸۸: ۱۱۳) که در ادامه به بررسی عملکرد آنها در ارتباطات میان فردی در اعتکاف می‌پردازیم.
ویژگی اول، در ارتباطات میان فردی گشودگی است که به معنی آن است که در ارتباطات بین فردی، افراد بایست اطلاعاتی را درباره خود به دیگری بدهند که در گسترش ارتباط میان آنها مفید باشد و آن را تسهیل کند و صادقانه در برخورد با دیگری نظرات خود را بیان دارند (فرهنگی، ۱۳۸۸، ۱۱۴). این نکته در گفتگوهای انجام شده به شکل‌های مختلف ابراز شد:
در ارتباط با دیگران نسبت به آنها شناخت پیدا میکنیم؛ با مسایل آنها آشنا میشویم؛ از نظرات یکدیگر آگاه میشویم، که گستره این مسایل میتواند به مسال روز ومطرح شدن شبهات نیز بیانجامد. از سوی دیگر با فرهنگ های مختلف و آداب ورسوم و اخلاقیات دیگران نیز آشنا میشویم.
ویژگی دوم همدلی ودرک کردن احساس دیگران در ارتباطات میان فردی است. در واقع همدلی به معنای ایجاد احساس مشترک با یکدیگر ورسیدن به یگانگی در احساس است. برای دستیابی به همدلی بایست از ارزیابی و قضاوت درباره رفتار دیگری پرهیز کرد. در مرحله دوم بایست احساسات و عواطفش را درک کرد و در وهله سوم باید کوشید تجربیاتی را که فرد به آن دست یافته، تجربه کرد (فرهنگی، ۱۳۸۸،۱۱۷). به باور معتکفین، اعتکاف در ایجاد همدلی و ایجاد حس مشترک در بین افراد مؤثر است. از هم جدا نشدن وهمه با هم یکی بودن؛ تقسیم خوبیها و مهربانیها با هم؛ مناجاتهای هماهنگ و در افطاری‌ها با هم بودن میتواند از جلوه‌های همدلی واحساس مشترک باشد. به بیان یکی از معتکفین در این زمینه فهم دغدغههای دیگران و فهمیدن اینکه تنها من نیستم که به خدا گرایش دارم و یا اینکه تنها من نیستم که عبادت می‌کنم و… به نوعی به همدلی در همه مراحل آن اشاره دارد.
حمایتگری به عنوان ویژگی سوم؛ یک رابطه میان فردی مؤثر و قابل اتکا رابطه‌ای است که در یک فضای حمایتگرانه شکل گرفته باشد. در آن فضا شرکتکنندگان بایست در فرایند ارتباطی احساس کنند که به آنها اهمیت داده میشود و سخنان و کردار آنها تأیید میشود و از آنها حمایت به عمل می‌آید تا اینکه در خود، گشودگی ایجادکنند و رابطه با دیگران شکل گرفته وتقویت شود (فرهنگی، ۱۳۸۸: ۱۱۸). برای انجام چنین حالتی توجه به چند امر مهم لازم است: اول، سکوت بستری مناسب برای ایجاد فضای حمایت گرانه ارتباطی است، چراکه از آن به عنوان محملی برای القای مفاهیم وپیامهای غیر کلامی استفاده میشود که در اعتکاف سکوت کردن و تفکر کردن و در خود فرو رفتن امری کاملاً واضح و روشن است. برخی از مصاحبه شوندگان وجود این ویژگی در اعتکاف دانشجویی را نسبت به سایر اعتکافها علت حضور خود در اعتکاف دانشجویی بیان داشتند. نقش «حال معنوی دیگران» در ایجاد حال و هوای معنوی در دیگران به وضوح در گفتار شرکتکنندگان مشاهده میشود.
دوم آن که از عوامل مؤثر در ایجاد فضای حمایتگرانه در ارتباطات میتوان از تساوی با دیگران یاد کرد؛ که در آن فرد خود را از نظر رفتاری وپایگاه اجتماعی در ردیف دیگران قرار داده و از تظاهر به خود برتری بپرهیزد. معتکفین در مصاحبه‌های خود به خوبی این را در قالب جملاتی مثل خود را ندیدن، توجه به دیگران، یکسان بودن همگان با هم و… بیان میداشتند. از نظر رفتاری هم در رفتار همه آنان چنین حالتی دیده میشود.
مثبت‌گرایی به عنوان ویژگی چهارم نیز در ایجاد ارتباط میان فردی مؤثر نقش زیادی دارد، مثبت‌گرایی حداقل به جنبه مثبت پنداری در مورد خویشتن، انتقال احساس خود به دیگران و مشاهده تمایل و اشتیاق دیگران برای برقراری ارتباط تکیه دارد (فرهنگی، ۱۳۸۸: ۱۱۹). هر سه مورد در اعتکاف کنندگان به وضوح مشاهده میشود؛ علاوه بر آن که در مصاحبهها هم به آنها اشاره شده است. آنها بیان میداشتند که حضور آنها در جمع معتکفین به طور ارادی نبوده بلکه توفیق الهی شامل حال آنها شده است و از سوی خداوند برای حضور در این جمع انتخاب شده‌اند، که به خوبی، مثبت پنداری را به نمایش میگذارد. تلاش برای انتقال حالات معنوی به دیگران و یا بهره بردن از حالات معنوی دیگران جنبه دوم را متبلور میسازد؛ و نهایتاً اینکه میتوان گفت همگان در ارتباط بر قرار کردن با دیگران مشتاق و فعال بودند که این امر را از کمک کردن به دیگران، احترام قائل شدن برای آنها، آنها را مانند خانواده و یا همسایگان خود تلقی کردن وتقسیم خوبیها و مهربانیها با یکدیگر میتوان به خوبی دریافت.
تساوی به عنوان آخرین ویژگی مؤثر در ارتباطات میان فردی به این مساله اشاره دارد که از آنجا که افراد باهم متمایزاند و در زمینههای مختلفی مثل هوش، زیبایی، ثروت، قدرت و… با هم مساوی نیستند، با این همه؛ ارتباطات میان فردی زمانی مؤثر است که فضای حاکم نزدیک به تساوی باشد. برای ایجاد فضای تساوی در ارتباطات میان فردی میبایست سعی شود به نقاط مشترک که نوعی تساوی است بیشتر تأکید شود (فرهنگی، ۱۳۸۸: ۱۲۰). در مراسمهای دینی خصوصاً نوع جمعی آن معمولاً شرایط و فضای تساوی وجود دارد که این امر در نمازهای جماعت، حج و… به وضوح دیده میشود. اعتکاف هم از جمله همین برنامههاست که در آن فضای تساوی برقرار شده است. در اعتکاف دانشجویی به دلیل ماهیت آن که همگان دانشجو هستند فضای تساوی برای ارتباطات میان فردی بهتر و بیشتر فراهم است. به این نکته در مصاحبهها تأکید می‌شد که از علل انتخاب اعتکاف دانشجویی آن است که در این فضا میتوان راحت تر ارتباط برقرار کرد.
نتیجه‌گیری
اعتکاف علی رغم آنکه در نگاه ابتدایی امری صرفاً عبادی به نظر می‌آید و حداکثر در جهت رابطه انسان ـ خدا کارآیی دارد. در نگاهی موشکافانه پدیدهای است که در یک فرایند ارتباطی، هرسه نوع رابطه انسان ـ خدا، انسان ـ خود و انسان ـ دیگران را پوشش میدهد.
علاوه بر آن، پدیده اعتکاف در ارتباطات میان فردی اثر
بخش است وموجب بهتر شدن ارتباطات میان فردی میشود. این اثر بخشی زمانی افزایش می‌یابد
که بین اعضا در فرآیند ارتباطات میان فردی، با یکدیگر تشابه وجود داشته باشد.
بسیاری از محققین برآنند که هر اندازه این تشابه بیشتر باشد و ویژگیهای مشابه
بیشتری با هم داشته باشند ارتباط راحت و سهلتر برقرار میگردد. ویژگیهایی از
قبیل گشودگی، همدلی، حمایتگری، مثبت‌گرایی و تساوی که در اعتکاف وجود دارند در شکلگیری
ارتباطات میان فردی اثر بخش نقش اصلی دارند.
منابع
۱. بشیر، حسین، امامی، سید مجید، نگاهی نو به روش مصاحبه در پژوهشهای اجتماعی.
۲. حسینی، سید جواد، اعتکاف تقویت سه رابطه، فصلنامه مبلغان، تیر و مرداد ۱۳۸۷، شماره ۱۰۵.
۳. خان محمدی، کریم، بررسی پدیدار شناختی پدیده چنار خون بار الموت قزوین، فصلنامه شیعه شناسی، ۱۳۸۸، شماره ۲۶.
۴. رفیع پور، فرامرز، آناتومی جامعه، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۷۷.
۵. ریویر، کلود، درآمدی بر انسان شناسی، ترجمه ناصر فکوهی، تهران، ۱۳۸۵.
۶. فرهنگی، علی اکبر، ارتباطات انسانی، تهران، انتشارات رسا، ۱۳۸۸.
۷. محمد پور، احمد، ضد روش (منطق و طرح در روش شناسی کیفی) جلد اول، تهران، انتشارات جامعه شناسان، ۱۳۸۹.
۸. محمدی، بیوک، درآمدی بر روش تحقیق کیفی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۷.
۹. وفا ، جعفر، اسرار و آداب اعتکاف، فصلنامه پیام، تابستان ۱۳۸۸، شماره ۹۵.
ضمیمه ۱)
سؤالات مصاحبه :
محور اول : انگیزهها واهداف
علت شرکت شما در اعتکاف چیست؟
آیا تبلیغات دستگا های تبلیغاتی در انتخاب شما موثر بوده است؟
چرا اعتکاف دانشجویی را انتخاب کردید؟
آیا بازهم در اعتکاف شرکت می‌کنید؟ حتی اگر به آن چه که میخواستید نرسیدید؟
محور دوم : نگاه به اعتکاف
تعریف وبرداشت شما از این مراسم چیست؟
آیا اعتکاف عبادت فردی است یا اجتماعی؟
ویژگیهای اعتکاف چیست؟
محور سوم : دستاورد های اعتکاف
مهم ترین پیامد ودستاورد اعتکاف چیست؟
چگونه این دستاورد ها را میتوان حفظ کرد؟
میزان تاثیر اعتکاف در رفتارها ونگاه شما به زندگی چیست؟
آیا اعتکاف میتواند در برابر تهاجم فرهنگی مصونیت ایجاد کند؟
محور چهارم: ارتباطات میان فردی
آیا در اعتکاف با دیگران ارتباط برقرار می‌کنید؟
هدف شما از ارتباط با دیگرن چیست؟
آیا در جمع ها ونشست‌های گروهی شرکت می‌کنید؟
آیا ارتباط با دیگران موجب از دست رفتن وقت عبادت نمی‌شود؟
* . اعتکاف دانشجویی دانشگاه قم در سال ۱۳۹۰ در مسجد این دانشگاه برگزار شد.
* . یکی از مصاحبه کنندگان اعتکاف را مانند راهیان نور می‌دانست که هر دو برنامه هایی هستند که افراد در آن باهم همسو و صمیمی و یکدل می‌باشند.
* . دور کیم در مطالعاتش دربارۀ خودکشی به این نتیجه رسید که هر قدر شدت روابط بین افراد بیشتر باشد احتمال خودکشی کمتر است.