فلسفه اعتکاف
بخشی از مقررات دینی که «عبادت» نامیده میشود، برای تأمین نیازهای روحی انسان تشریع شده است؛ هر چند عبادت ممکن است جنبه‌های اجتماعی نیز داشته باشد.
تنوع عبادت‌ها در اسلام دقیقاً به دلیل نیازهای گوناگون انسان است. هر عبادتی، بخش معینی از نیازهای روح را برآورده میکند؛ مثلاً نماز، زنگار غفلت از مبدأ آفرینش را از روح و روان میزداید.
روزه نیروی عقلانی و قوای روحانی انسان را در مصاف با کششهای مادی شهوانی تقویت میکند. حج، شرکت در آزمون مبارزه با تعلقات مادی و دل بستگی دنیوی است. و اعتکاف را میتوان آمیزه‌ای از چند عبادت با فضیلت به شمار آورد. روزه که خود عبادتی بس ارزشمند است و به میهمانی خدا رفتن به شمار می‌آید، یکی از شرایط اعتکاف است.
حضور در معبد و سرای دوست که به خودی خود عبادت است و محرمات اعتکاف، یعنی چیزهایی که معتکف باید در طول اعتکاف از آن پرهیز کند، انسان را به یاد حج که یکی از ارکان اسلام است می‌اندازد. دقت در احکام و آداب اعتکاف نشان میدهد که شباهتهای قابل توجهی میان «حج» و «اعتکاف» وجود دارد. اعتکاف با «جهاد» نیز بیشباهت نیست. شرکت در اعتکاف، همراه با مراعات آداب و شرایط آن، در حقیقت ورود به عرصهی «جهاد اکبر» و مبارزه با نفسانیت است که از جهاد با دشمن خارجی به مراتب سختتر است. این عبادت اسلامی در عین حال از برخی جنبه‌های اجتماعی نیز برخوردار است.
خلوت نشینی که در اعتکاف محقق میشود، فرصتی مناسب برای عبادت و تفکر و انس با خداوند متعال است. غنیمت شمردن این فرصت استثنایی و بهره بردن از فضای معنوی اعتکاف، انسان مؤمن را در راهیابی به مراحل کمال یاری میکند.
اعتکاف در مسجد فرصتی است که انسانها با تمام مشکلات و مشاغل اجتماعی چند روزی هر چند کوتاه از جامعه و مردم جدا شوند و به درونگرایی روی آورند. معتکف در فضای روحانی و تقدس مسجد، فرصتی مناسب مییابد تا به کاوش دربارهی انگیزهها و روحیات خویش بپردازد و در راستای رفع نقصان و تکامل خود بکوشد.
اصولاً هر دستوری از دستورهای آسمانی، بخش معینی از نیازهای روحی انسان را برآورده میکند و گرچه انجام مکروهات و ترک مستحبات، عقاب ندارد؛ ولی رسیدن به کمال والای انسانی تنها، با انجام واجبات و ترک محرمات حاصل نمی‌شود و همان گونه که بدن انسان برای بقا و سلامت خود، به مواد گوناگون اصلی و فرعی نیاز دارد؛ روح نیز در سایه عمل همه جانبه به مقررات و احکام اسلامی، به کمال مطلوب خواهد رسید.
سنت اعتکاف فرصت عبادت را برای انسانها به وجود میآورد. وقتی معتکف اشتغالات روزمره زندگی را کنار بگذارد و شب و روز خود را در خانه خدا فقط برای انس و راز و نیاز با خداوند متعال صرف کند، فرصت و فراغتی برای عبادت به دست میآورد که در فرهنگ اهل بیت^ جایگاه ویژهای دارد و آثار و برکات فراوانی برای آن بیان شده است.
با تأمل در روایات اهل بیت^ و کلمات بزرگان، این نکته به خوبی معلوم میشود که حقیقت و روح همه عبادات همان توجه و یاد قلبی خداوند متعال است و فقط عبادتی که با توجه و یاد الهی انجام میگیرد، مطلوب درگاه احدیت است و مؤمن از آن بهره میبرد و هر گاه عبادتی خالی از توجه قلبی باشد بهرهای برای مؤمن ندارد و به عکس هر چه قدر توجه در عبادات بیشتر گردد بهره و استفاده عبد از آن عبادت بیشتر خواهد شد.
پر واضح است که اعتکاف هم به عنوان یک عمل عبادی بزرگ از این قاعده مستثنا نیست و تا هنگامی که معتکف متوجه حضرت حق باشد و دل از غیر خدا برکند و مراقب اعمال و رفتار ظاهری و باطنی خود باشد در حال استفاده کردن از اعتکاف است والا جز گرسنگی و تشنگی و محبوس شدن در مسجد بهرهای نبرده است.
هدف از اعتکاف را باید از دو منظر بررسی نمود؛ هدف از عبادت چیست؟ هدف از عبادت اعتکاف چیست؟
قرآن رمز و راز ایمان، تزکیه نفس و عبادت را این گونه معرفی می‌نماید:
)واتّقوا الله لعلَّکم تفلحون(؛ ( آل عمران / ۱۳۹) تقوا پیشه کنید، باشد که رستگار شوید.
در جای دیگر میفرماید: : )قد افلح من زکیها(؛ ( شمس / ۹) کسی رستگار شد که نفس را تزکیه کرد
)قد افلح المومنون(؛ (مؤمنین / ۱) به راستی که مؤمنان رستگاراناند.
) واذکروا الله کثیرا لعلکم تفلحون(؛ ( جمعه / ۱۰) خدا را بسیار یاد کنید شاید رستگار شوید.
)قد افلح من تزکی(؛ (اعلی /۱۴) به راستی که رستگار کسی است که تزکیه نفس کرده باشد.
و )وافعلوا الخیر لعلکم تفلحون(. (یونس / ۵۲)
بنابراین قرآن فلاح و رستگاری را به عنوان هدف ایمان، تزکیه نفس و عبادت ذکر میکند.
همه عبادات در یک هدف کلی مشترکاند اما برای هر یک از آنها اهداف جداگانه‌ای نیز وجود دارد؛ وگرنه دلیلی نداشت تا به صورتهای گوناگونی از عبادت پدید آید.
عبادتی چون نماز باعث آرامش انسان میشود زیرا قرآن میفرماید:)الا بذکر الله تطمئن القلوب(.
عبادتی چون روزه انسان را صبور میکند و حتی قرآن از روزه به کلمه صبر تعبیر می‌نماید )استعینوا بالصبر و الصلاه(؛ از روزه و نماز کمک بگیرید. انسان صابر در برابر مشکلات تحمل بیشتری دارد و کسی که سختی عبادت را تحمل می‌نماید، تحت فشار معصیت سر خم نمی‌کند.
اما اعتکاف چه هدفی را دنبال میکند؟
اعتکاف عملی است مرکب از چند عبادت، پس در یک نگاه اهداف این عبادات در اعتکاف هم منظور گردیده؛ پس در اعتکاف اهدافی چون رسیدن به آرامش روحی، دستیابی به صبر، حضور در مسجد، دعا و توبه و استغفار مورد توجه قرار گرفته است. میتوان از مجموعه این عبادات، هدفی دیگر ورای اهداف تک تک آنها، برای عبادت اعتکاف در نظر گرفت و آن تمرین انقطاع از غیر است. معتکلف در طول مدت اعتکاف از همه تعلقات دنیایی بریده و تمام وقت، به حالت عبادت درآمده، از مسجد که خانه خداست به خانه خود و دیگران نمیرود و کلامی غیر از قرآن، دعا و نماز که کلام خداست بر زبان جاری نمی‌کند.
معتکف اراده خود را در مسیر اراده خدا قرار میدهد، در طول روز به خاطر او، دست از خوردن و آشامیدن کشیده و به روزه‌داری قیام میکند و… پس هدف از عبادت اعتکاف، همان است که ائمه معصومین در «مناجات شعبانیه» از خداوند خواسته‌اند «الهی هب لی کمال الانقطاع الیک»؛ پروردگارا مرا از غیر خود به نهایت بازدار.
بنابراین از اعمال مهم اعتکاف، روزه‌گرفتن در ایام اعتکاف است. معتکف می‌تواند روزه واجب یا مستحب، برای خود یا به نیابت از دیگران، مثل پدر و مادر فوت شده، بگیرد و چنان چه اعتکاف در ماه رمضان باشد باید فقط روزه واجب ماه مبارک رمضان را ادا کند.
اعتکاف سبب دوستی و آشنا شدن مومنان، جدا گشتن از گناهان و گناهکاران و در نهایت سبب نزدیکی به خداوند است که همه این امور باعث نورانیت دل می‌گردد و به انسان فرصت حضوری عاشقانه و عارفانه را در محضر خداوند میدهد. به عمر برکت، به فکر نفوذ و تعمق و به زندگی معنا و سازندگی می‌بخشد.