همیشه به آسمان نگاه کن

گفت‌وگو با حجت‌الاسلام والمسلمین صدیقی

محمدحسین وزارتی

فردای روزهای اعتکاف در ماه رجب، دفتر کار حجت‌الاسلام و المسلمین صدیقی در ساختمان قدیمی و زیبای دادگستری در خیابان خیام، محل انجام گفت‌وگوی ما با وی بود. گرچه این‌ گفت‌وگو در مکانی تازه صورت گرفت و ما این‌بار پای منبر وی نبودیم، اما سخنانش درباره اعتکاف و نکاتی که برای استفاده بهینه از آن مطرح کرد، خواندنی است.

پرسمان: اعتکاف که در روزهایی از ماه رجب و ماه رمضان، رنگ و بوی آن، جامعه ما را در بر می‌گیرد، در منظومه آموزه‌های اسلام به چه معناست و چه جایگاهی دارد؟

حجت الاسلام صدیقى: اعتکاف، عبادتی است که اصل و اساس آن در خود قرآن هم آمده است؛ «و عَهِدْنا إلی ابراهیمَ و اسماعیل أن طهِّرا بَیتی للطّائِفینَ وَ الْعاکِفینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ». خداوند حضرت ابراهیم و پسرش اسماعیل ذبیح را مأمور مى‏کند که خانه خدا را تطهیر کنند برای طواف‌کنندگان و برای عاکفین که همان معتکفین هستند؛ معتکفینی که مى‏آیند این‌جا برای اعتکاف و نماز مى‏خوانند و رکوع در غیر نماز ما نداریم. بنابراین، در قرآن تصریح شده است که اعتکاف از عبادت‏های بسیار کهن و از سنت‏های حضرت ابراهیم است و اقبال به سنت‏های حضرت ابراهیم و کیش و آیین او، از اموری است که خداوند متعال بر آن تأکید کرده است و هر کسی که به آن اقبال نکند و از آن روی‌برگرداند، در قرآن، سفیه نامیده شده است؛ «وَ مَنْ یرْغَبُ عَنْ مِلَّهِ إبراهیمَ إلا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ». پس معلوم مى‏شود که این عبادت علاوه بر این ‌که یک تعبد است، خلوت نشینی، فراغت از غیر حق و اُنس با خداست و یک مسئله منطقی و عقلی هم هست.

در فقه، اعتکاف، عبادت مخصوصی است که معتکف در یکی از مساجد جامع یا در یکی از مساجد مشهوری که امام عادل دارد، حداقل سه روز خودش را در آن‌جا محدود کند و به روزه بپردازد. شرط اعتکاف، حداقل توقف سه روزه در مسجدی است که شرایطش را دارد و در این مدت، روزه‌داری، شرط صحت اعتکاف است.

اعتکاف از یک جهت احکام روزه و مسجد را دارد و از یک جهت، بوی حج مى‏دهد. بعضی از محرماتی را که خداوند بر مُحِرم در ایام حج عمره حرام کرده، در اعتکاف هم حرام هستند و این نشان مى‏دهد که این عبادت، معجونی از عبادت‏های مختلف است و قهراً یک مرتبه بالا و یک پرواز و قله اوجی است که مهاجرین خاص خدا، باید به آن‌ نایل شوند.

اعتکاف از این جهت بسیار جالب توجه است که انسان، از زندگی روزمره و تکراری، خودش را کنار مى‏کشد و تعلقات و وابستگى‏ها و کشش‏های طبیعی یا تکراری‌ را که به آنها معتاد شده و برایش به صورت طبیعت ثانوی درآمده‌اند، کنار مى‌گذارد. این یک هنر است که انسان بتواند اوضاع عادی رنگ‌رفته را به هم بریزد و در واقع، یک انقلاب است؛ یک حرکت انقلابی و یک جهش و پرش است که انسان را از وضع موجودش که محصور در عادت‏های روزانه است، آزاد مى‌کند و انسان را از آن تعلقات و وابستگی‌هایی که هر کسی به بستگان نزدیک خودش-پدر، مادر، فرزند، همسر خودش و محیط کار خودش- دارد، جدا مى‏کند. بنابراین، یک گسستن و رهیدن هم در آن هست و این گسستن و رهیدن، ملازم با رستن و روییدن است؛ یعنی هم رهایی است و هم رویش.

پرسمان: این عمل، چه ابعاد دیگری دارد و چگونه در روند خودسازی انسان و تحول معنوی او تأثیر می‌گذارد؟

حجت‌الاسلام صدیقى: انسانی که از خود هجرت مى‏کند و از توجه به خود و تصمیم‏های شخصی و کشش‏های نفسانی خودش رها می‌شود، آن‌قدر بالا می‌آید که دیگر خودش را فانی مى‏کند و «فناء فی الله و بقاء بالله» پیدا مى‏کند و اراده‏اش فانی در مشیت پروردگار متعال مى‏شود. اگر کسی به این موقعیت رسید، دیگر اجری برایش نمى‏شود معین کرد؛ «فَقَدْ وَقَعَ أجْرُهُ عَلَی اللهِ».

آن اجری که خداوند برای حامیان بارگاهش مقدّر فرموده، اجری مافوق احساس است و نمى‏شود با این احکام آن را ارزیابی کرد.

مطلب دیگر این است که همان‏گونه که حج، یک عبادت جمعی است و حاجى‏ها در یک موضع، در یک ایام مخصوصه‏ای همه مشغول عبادت هستند، اما همه باهم هستند و صحنه حج را به یک اجتماع عظیم الهی تبدیل می‌کنند که مظهر عظمت و اقتدار معنوی مسلمان‏هاست، در اعتکاف نیز قشرهای مختلف در یک ‌جا، همه به خاطر خدا جمع می‌شوند.

اعتکاف، اجتماعی است که هیچ انگیزه شخصی ندارد و همه معتکفان، تک تک، خدا را در نظر گرفته‌اند و آهنگ خدا کرده‌اند و شوق خدا در دلشان قرار گرفته و این شوق و عشق، آنها را از منزلشان به خانه خدا منتقل کرده است.

اعتکاف در واقع، بیمه‌کردن یک جامعه در برابر دام‏ها و بند‏هایی است که شیطان برای جوان‏ها و دیگر افراد از طریق جاذبه‏های دنیا -جاذبه‏های جنسی، پولی، مقام و موقعیتی- گسترده است.

هنگامی که در جامعه جوّی پدید مى‏آید که مسجدها مالامال از خداجویان می‌شود و آن‌قدر این مسابقه پرمشتری است و این بازار گرم است که مساجد اعلام مى‏کنند ما ظرفیت پذیرش داوطلبان را نداریم، این خودش خیلی برجستگی دارد و عمق دین و ژرفای ایمان در اعماق وجود مؤمنان را به جهان اعلام مى‏کند.

پرسمان: این‌که اعتکاف باید در مسجد جامع شهر انجام بگیرد که محل آمد و شد مردم است، چه پیامی دارد؟

حجت‌الاسلام صدیقى: عنایت الهی به جمع است؛ «یدُ اللهِ مَعَ الْجَماعَهِ». دعای فردی، خاصیت دعای جمعی را ندارد. در روایت داریم که وقتی برای امام صادق علیه‌السلام مشکلی پیش مى‏آمد، خانواده‌اش را جمع مى‏کرد و مى‏فرمود: «من دعا مى‏کنم؛ شما آمین بگویید؛ تا دعای ما دسته‌جمعی باشد؛ زیرا خداوند دعای جمع را رد نمى‏کند». خیلی از افرادی که نزد خدا احساس شرمندگی می‌کنند، با اعتقاد به این ‌که در جمع معتکفان، آدم‏های آبرومندی در درگاه خدا پیدا مى‏شوند، می‌‏آیند و خود را با همه گرفتاری‌هاشان در میان جمع قرار می‌دهند. آیا خداوند کریم، بقیه را بالا می‌برد و یک آدم پرشکسته‏ را که کشان کشان خودش را به تیزپروازان رسانده است، زمین می‌زند؟ نه، وقتی قطار حرکت کرد، همه افرادی را که در آن هستند، به مقصد مى‏رساند. در این قطار آدم‏های زمین‏گیری هم هستند؛ اما خدا به برکت دیگران، آنها را هم به نوا مى‏رساند. بنابراین اعتکاف، یک هدیه الهی و عرشی است و ارمغانی از شهیدان ماست.

پرسمان: ویژگی ماه رجب چیست که اهتمام به اعتکاف رجبیه این ‌قدر مورد تأکید قرار گرفته است؟

حجت‌الاسلام صدیقى: یکی این ‌که ماه رجب، آغاز یک جهش به سوی پروردگار متعال است. این سه ماه، یک فصل است؛ بهار عرفان است و این بهار بندگی، از رجب شروع مى‏شود. مسئله دوم این است که بر حسب روایات، هر کسی بخواهد وارد بهشت بشود، در نهر رجب شست‌وشو مى‏شود و بعد وارد بهشت مى‏شود. رجب، اسم نهری است که واردین به بهشت، قبل از ورودشان، در این نهر شست‌وشو مى‏شوند. تطهیر در این نهر، آن‌قدر شگفت‌انگیز است که شسته‌شدگان در آن، خودشان را در آیینه مى‏بینند و باورشان نمى‏آید که این، همان آدم قبلی است و با تعجب از ملائکه مى‏پرسند که این انسان زیبا و پاک، چه کسی است؟ پاسخ داده مى‌شود که خودت هستی و بر اثر تحولی که این نهر در تو به وجود آورده، آن زیبایى‏های عمیقی که در وجودت نهفته بود، آلودگی‌ها را شسته و کنار زده و زیبایی ایمان و فطرتت را آشکار نموده است. از این رو، ورود به بهشت نبوی و بهشت رضوان و لقای الهی که شعبان و رمضان باشد، مراقبت رجب را مى‏طلبد. بنابراین، اهتمام به خودسازی در ماه رجب، جایگاه ویژه‌ای دارد.

پرسمان: اعمال ویژه روزهای اعتکاف، چه جایگاه و اثری دارند؟

حجت‌الاسلام صدیقى: اعمال معروف به «امّ داوود» که در آخرین روز اعتکاف انجام می‌شوند، از امام صادق علیه‌السلام نقل شده‌اند. امام صادق علیه‌السلام یک مادر رضاعی به نام «اُمّ داوود» و برادر رضاعی‌ای داشت که اسمش داوود بود. وقتی امام علیه‌السلام بیمار شد، ام داوود برای عیادت به محضر آن حضرت رسید. هنگامی که خواست برود، امام صادق علیه‌السلام سراغ داوود را گرفت. آن بانو گریه‏اش گرفت و گفت: پدر و مادرم فدای شما! داوود را حکومت دستگیر کرده و مدتی است که هیچ اطلاعی از او ندارم. حضرت فرمود: چرا از این دعایی که زود مستجاب مى‏شود، غافل هستی؟ عرض کرد: کدام دعا؟ امام فرمود: در ایام‌البیض رجب، یعنی سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم رجب، روزه مى‏گیری و روز سوم، غسل مى‏کنی و بعد از نماز ظهر و عصر، این اذکار و دعاها را می‌خوانی.

ام داوود مى‏گوید: من با دریافت این نسخه، در ایام‌البیض، این عمل را انجام دادم. دیدم پسرم داوود آمده است. گفتم چطور شد؟ گفت: وجود مبارک پیغمبر صلى‌الله‌علیه‌وآله به خواب خلیفه عباسی آمد و او را در مورد بازداشت من تهدید کرد. او هم وحشت‏‏ کرد و مجبور شد مرا آزاد کند.

پرسمان: چه کارهایی باید در حین اعتکاف انجام ‏شوند و چه اعمالی بعد از اعتکاف باید مورد توجه قرار گیرند و پیش از اعتکاف چه آمادگى‏هایی باید داشته باشیم؛ تا شرایط بهتری در ما پدید آید و از اعتکاف، بیشتر بهره ببریم؟

حجت الاسلام صدیقى: سید بن طاووس که سید‌المراقبین است و در میان ستارگان درخشان پرواپیشگی، مانند او به عدد انگشتانمان هم نداریم، در کتاب إقبال‌الأعمال مى‌نویسد: «برای درک شب قدر، احیای شب قدر کافی نیست و باید از یک سال قبل، مراقبه را شروع کرد؛ تا خداوند انسان را از فیوضات شب قدر، بهره‏مند کند». این کار، مخصوص شب قدر نیست؛ هر گنج عرشی دیگری هم حرکت و طیّ مسافتی مى‏خواهد؛ تا انسان به محلی برسد که گنج در آن‌ نهفته است و انسان، باید راهی را طی کند و مسافتی را پشت سر بگذارد؛ تا به آن جا برسد که معدن طلاست.

تلاش، نقطه عطف است و الا حرکت، از قبل باید شروع بشود. اگر کسی بخواهد از نمازش خیر ببیند و از اعتکافش اثر ببیند، اگر بخواهد از نورانیت حرم امام رضا علیه‌السلام یا از قبه امام حسین علیه‌السلام یا قبرستان بقیع، بهره‏مند بشود، باید حجاب‏ها را کنار بگذارد.

به طواف کعبه رفتم، به حرم رهم ندادند

که تو در برون چه کردی که درون خانه آیی

اگر کسی بىرون از این خانه، خودش را آماده نکرده باشد، راهش نمى‏دهند. انسان باید این آمادگی را قبلاً در خودش پیدا کند. مهم‌ترین مراقبت، ترک گناه است. کسی که مى‏خواهد در اعتکاف میهمان سه روزه خدا باشد و خدا اجازه بدهد که بست بنشیند و در پناه خدا باشد، باید کاری کند که راهش بدهند. چله‏های ترک گناه، برای این کار، مناسب است. انسان باید مواظب اعضا و جوارح و کشش‌های قلبش باشد؛ تا هر نامحرمی در دل او قرار نگیرد.

انسان تا به یک مقامی نرسیده، مسئولیتش آسان‌تر است. مرحوم آقای فقیه اراکی که مفسر و استاد اخلاق بود، می‌گفت: «‏فراق، شیرین‏تر از وصال است؛ تا آدم نرسیده، امید دارد که برسد؛ اما اگر کسی رسید، همیشه نگران است که نکند محبوب او را رها کند». گرفتن هر چیز، مشکل است؛ اما نگه‌داشتنش، مشکل‏تر است. اگر کسی در اعتکاف به مراتبی نایل شد و درهایی به رویش باز شد، مسئولیتش خیلی سنگین‏تر از آن کسی است که چیزی به‌ش نداده‌اند.

پرسمان: اعتکاف برای کسانی که در مراحل پایین‌تر هستند، چه ویژگی و دستاوردی خواهد داشت؟

حجت‌الاسلام صدیقى: مسئله اصلی این است که انسان ضعف خودش را با این اعتکاف، متوجه بشود. وقتی از اعتکاف با نورانیت بیرون آمد، بگوید: «لا حولَ و لا قوّهَ الا باللهِ العَلیِّ العَظیمِ» و بگوید: من کسی نبودم؛ اما تو این توفیق را دادی. پس من هم دینم را و هر چه را که به من داده‌ای، به ودیعه مى‏گذارم. این، همان تضرع، ابتهال و بیچارگی به معنی واقعی است. پیامبر اکرم صلى‌الله‌علیه‌و‌آله از اعماق دل این را نشان مى‏داد و با همه وجودش التجا مى‏کرد که خدایا! یک لحظه مرا تنها نگذار و رهایم نکن؛ «لاتَکِلْنی إلی نَفْسی طَرْفَهَ عَیْنٍ». اگر لحظه‌ای خدا آدم را رها کند، حتی اگر خودش را به عرش هم رسانده باشد، از آن‌جا سقوط مى‏کند.

بهترین راهش این است که آدم همراهی خدا را داشته باشد و از خدا بخواهد که با او همراه باشد و راهش را قرآن این گونه بىان کرده است: «إنّ اللهَ مَعَ الّذینَ اتَّقَوا، إنّ اللهَ لَمَعَ الْمُحْسِنینَ …» این معیت خدا، مال اهل تقوا و اهل احسان و اهل صدق و صداقت است. اگر انسان مى‏خواهد در این راه نگه‌اش دارند، باید در خط صداقت و احسان و تقوا باشد.

پرسمان: برخی بزرگان برای ایام اعتکاف، انس و تدبر در صحیفه سجادیه را توصیه می‌کنند؛ ویژگی این کتاب چیست؟

حجت الاسلام صدیقى: صحیفه سجادیه، زبور آل محمد صلى‌الله‌علیه‌و‌آله است و توصیف ویژگی‌های آن به زبان ممکن نیست و این کتاب، در حکم کتاب‏های آسمانی است. وجود مبارک امام سجاد علیه‌السلام جوشش عرش خدا و لوح محفوظ بود، آن عرفان امامت و آن عبودیت ولایت خاص حضرت سجاد علیه‌السلام، اقتضای بروز این حقایق و معارف را داشت. این صحیفه، مشحون از اسرار خلقت است. هر عارفی و هر کسی که علاقه دارد خودش را کامل کند، باید به صحیفه سجادیه پناه ببرد. دعاهای صحیفه سجادیه، یکی بهتر از دیگری است. این کتاب در واقع، تبلیغ امام سجاد علیه‌السلام بود. شرایط برای تدریس و منبر رفتن فراهم نبود؛ اما آن حضرت بر اساس رسالت خود، از طریق نیایش‏ها، این هدایت را انجام داد. از این رو، هم مسائل مبارزاتی و ستم‌سوزی و افشاگری دارد و هم خودسازی و پالایش روح در آن موج مى‏زند. هرکس خودش را در این دریا بىندازد، این موج‏ها او را به ساحل مى‏رسانند.

یکی از ویژگى‏هایی که در صحیفه سجادیه است، توجه دادن به رهبری آسمانی است. هیچ دعایی نیست؛ مگر این ‌که با صلوات شروع مى‌شود. در صحیفه سجادیه، مردم علاوه بر متن و طرح، باید به الگو و رهبری هم توجه ‏کنند و این در حرکت الهی، اجتماعی و سیاسی ما، بسیار سرنوشت‏ساز است. حرکت بر اساس اصول دینی، بدون رهبر ممکن نیست. بنابراین، بىشتر دعاها با صلوات بر محمد و آل محمد صلى‌الله‌علیه‌وآله شروع مى‏شوند.