گلچینی از احکام کاربردی اعتکاف
عیسی عیسی‌زاده
آن چه در اینجا به صورت مسأله آورده شده بر اساس فتاوای امام خمینی& است که از ترجمهی بحث اعتکاف کتاب عروه الوثقی با ملاحظهی حواشی ایشان و کتاب تحریرالوسیله نقل شده است. فتاوای سایر مراجع تقلید نیز با استفاده از تعلیقات آن بزرگواران بر کتاب عروه و استفتاآتی که توسط معاونت فرهنگی مسجد مقدس جمکران و ستاد مرکزی اعتکاف قم تهیه شده، تدوین گردیده است.
کیفیت اعتکاف
انسان میتواند در حال اعتکاف بنشیند، بایستد، بخوابد یا راه برود.
اقسام اعتکاف
اعتکاف بر دو قسم است، مستحب و واجب که در اصل یک عمل مستحبی است؛ ولی ممکن است به سببی واجب شود که از جملهی اسباب وجوب اعتکاف این امور است: نذر، عهد یا قسم؛ مثلاً انسان نذر کند یا با خدای خود عهد کند یا قسم بخورد که اگر در فلان کار موفق شد، یا از فلان بیماری شفا پیدا کرد، چند روز در مسجد معتکف شود. (در بحث‌های آینده خواهد آمد که حداقل مدت اعتکاف سه روز است).
زمان اعتکاف
در طول سال در هر زمانی که انسان بتواند، حداقل سه روز در مسجد بماند و روزه بگیرد [اعتکاف] صحیح است (تفصیل این مسأله در بحث اعتکاف و روزهی اعتکاف خواهد آمد). ولی بهترین زمان برای اعتکاف ماه مبارک رمضان و در ماه رمضان، دههی آخر آن است.
سؤال: افضل اوقات اعتکاف چه زمانی است؟ آیا ایام البیض ماه رجب (سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم) فضیلت خاصی برای اعتکاف دارد؟
آیت‌الله مکارم: بهترین اوقات اعتکاف، ماه مبارک رمضان و از همه بهتر دههی آخر آن است.
آیت‌الله بهجت: افضل اوقات ماه رمضان است، خصوصاً در دههی آخر آن و ایام البیض رجب نیز تأکید شده است.
شرایط اعتکاف
در صحت اعتکاف، اموری شرط است که برخی از آنها مربوط به شخص معتکف و برخی مربوط به خود اعتکاف است که در این جا به بیان آن شرایط و احکام لازم آنها می‌پردازیم.
شرایط معتکف
۱. عقل (از دیوانه صحیح نیست)؛
۲. ایمان۱ (از غیر مؤمن صحیح نیست)؛
۳. قصد قربت (هرگونه ریا و خودنمایی، اعتکاف را باطل میکند)؛
۴. روزه داری در ایام اعتکاف؛
۵. اجازه گرفتن از کسی که اجازهی او لازم است.
شرایط اعتکاف
۱. از سه روز کم‌تر نباشد (شرط زمانی)؛
2. در مسجد جامع باشد (شرط مکانی)؛
۳. ادامهی ماندن در مسجد و خارج نشدن از آن؛
نیت اعتکاف
اعتکاف، همانند سایر عبادات باید با نیت و قصد قربت باشد و هرگونه ریا و خودنمایی و قصد غیر الهی آن را باطل میکند.
در نیت اعتکاف قصد وجه شرط نیست، یعنی لازم نیست قصد کند که اعتکاف واجب است یا مستحب.
کسی که بخواهد در نیت اعتکاف قصد وجه کند، در اعتکاف واجب، نیت وجوب و در اعتکاف مستحب، نیت استحباب میکند و واجب بودن اعتکاف در روز سوم ضرری ندارد، هرچند بهتر است که از روز سوم نیت وجوب کند.
از آغاز تا پایان اعتکاف باید با نیت و قصد قربت باشد بنابراین اگر به همین قصد اعتکاف را شروع کند صحیح است. هم چنین اگر به قصد این که فردا معتکف شود به مسجد برود و از اول وقت (طلوع فجر) در آن جا باشد، صحیح است.
سؤال: زمان نیت اعتکاف چه وقتی است؟ آیا اول شب میشود نیت کرد؟
آیت‌الله تبریزی: زمان نیت اعتکاف وقت شروع اعتکاف است که طلوع فجر است و با استمرار نیت اول شب هم مانعی ندارد.
سؤال: آیا در اعتکاف نیازی به قصد کردن عبادات دیگر هم هست؟
آیت‌الله صافی: احتیاط مستحب است.
آیت‌الله مکارم: قصد عبادت دیگری در آن شرط نیست.
آیت‌الله بهجت: ظاهراً معتبر است در اعتکاف منضم شدن [ـ ضمیمه شدن ـ ] قصد عبادت دیگری که خارج از اوست.
سؤال: آیا تجدید نیت در روز سوم اعتکاف مستحب لازم است؟
آیت‌الله صافی: بهتر است که تجدید نیت وجوب کند.
آیت‌الله بهجت: تجدید نیت در روز سوم لازم نیست گرچه احوط است.
آیت‌الله مکارم: تجدید نیت لازم نیست.
نیابت در اعتکاف
انسان میتواند اعتکاف را برای خود یا برای دیگری به جای آورد. به قسم دوم، اعتکاف نیابتی گفته میشود.
اعتکاف به نیابت میت بی اشکال است ولی به نیابت از انسان زنده بنا بر احتیاط به قصد رجا اشکال ندارد.۲
پس به طور خلاصه میتوان در این بخش اعتکاف را این گونه تقسیم کرد:
۱.اعتکاف برای خود؛
۲. برادی دیگران؛
۳. به نیابت از میت؛
۴. به نیابت از زنده.
یادآوری
گرچه روزه به نیابت از انسان زنده صحیح نیست ولی روزه‌گرفتن در اعتکاف مانند نماز برای طواف است که به تبع عمل دیگر لازم میشود. هم چنان که طواف و نماز آن به نیابت زندهها صحیح است، اعتکاف و روزهی آن نیز صحیح است.
اعتکاف به نیابت از دو یا چند نفر صحیح نیست، ولی میتواند اعتکاف را به نیت خود به جای آورد و ثواب آن را به دیگران اهدا کند؛ خواه یک نفر باشد یا چند نفر، زنده یا مرده.
سؤال: آیا اعتکاف را به نیابت از کسی که مرده است و یا به نیابت از کسی که زنده است میتوان انجام داد؟
آیت‌الله تبریزی: به نیابت از میت مانعی ندارد ولی به نیابت از حی اشکال دارد.
عدول از نیت اعتکاف
عدول از اعتکافی به اعتکافی دیگر جایز نیست و فرقی نیست که هر دو واجب باشد یا نه؛ مثلاً از اعتکاف استیجاری (که برای دیگری با دریافت مزد انجام می‌دهد) به اعتکاف نذری. یا هر دو مستحب، مثلاً از اعتکاف برای خود به اعتکاف نیابتی تبرعی (داوطلبانه و بدون دریافت مزد) یا یکی واجب و دیگری مستحب، مثلاً از ابتدا به نیت اعتکاف نذری در مسجد مانده و در روز دوم نیت را از نذر به استحباب برگرداند.
همچنین عدول از نیابت شخصی به نیابت از شخص دیگر جایز نیست؛ مثلاً دو روز به نیابت علی معتکف بوده و روز سوم به نیابت از حسن اعتکاف کند.
اگر قصد داشته که اعتکاف را برای خودش انجام دهد، پس از شروع نمیتواند نیت را برگرداند و به نیابت از دیگری به اتمام برساند، هم چنان که عکس این نیز جایز نیست.
روزهی اعتکاف
انسان در ایام اعتکاف باید روزه بگیرد بنابراین کسی که نمیتواند روزه بگیرد، مانند مسافر، مریض و زن حائض یا نفسا و کسی که عمداً روزه نگیرد، اعتکافش صحیح نیست.
مسافر و مریض اگر معتکف شوند، صحیح نیست ولی زن حائض یا نفسا نه تنها اعتکافش صحیح نیست بلکه به خاطر توقف در مسجد گناهکار است.
اعتکاف در روز عید فطر و قربان یا دو روز قبل از عید به طوری که روز سوم آن عید باشد صحیح نیست.
لازم نیست که روزه مخصوص به اعتکاف باشد بلکه هر روزهای باشد صحیح است؛ مثلاً در ایام اعتکاف، روزهی قضا یا نذری یا استجیاری۳ به جا آورد.
اگر شخصی نذر کند که در ایام معینی معتکف شود۴ و در همان اعتکاف، روزهی نذری یا استیجاری بر عهدهی او باشد، میتواند در همان اعتکاف، روزهی نذری یا اجارهای خود را به جای آورد. ولی اگر نذر اعتکاف بدین گونه بوده است که روزه برای اعتکاف یا به خاطر اعتکاف باشد، کفایت از روزهی نذری یا اجارهای نمیکند.۵
انسان میتواند نذر کند، در سفر روزه بگیرد و به نظر برخی مراجع تقلید حتی هنگام سفر هم میتواند نذر کند که روزه بگیرد و در این صورت اعتکافش صحیح است.
به یک استفتاء توجه کنید:
سؤال: آیا در مسافرت میشود روزه در سفر را نذر کند؟
آیات عظام خامنهای، سیستانی، بهجت: میتواند.
آیت‌الله مکارم: اشکال دارد ولی اگر نذر کرد، احتیاط آن است که به نذر خود عمل کند.
آیت‌الله فاضل: خیر.
سؤال: آیا هرگونه روزه ولو استیجاری و … برای اعتکاف کافی است؟
آیت‌الله فاضل: خیر، بلکه روزهی اعتکاف باید به نیت کسی باشد که اعتکاف به نیت او انجام میگیرد، لذا کفایت روزهی استیجاری و غیره برای کسی که در نیت خود اعتکاف کرده محل تأمل و اشکال است.
آیت‌الله مکارم: کفایت روزهی استیجاری برای اعتکاف مشکل است.
آیت‌الله بهجت: کافی است.
اجازهی اعتکاف
این افراد بدون اجازه نمی‌توانند معتکف شوند:
زن بدون اجازهی شوهرش۶ در صورتی که اعتکاف موجب از بین رفتن حق او باشد، بنا بر احتیاط واجب اجازهی او لازم است.۷ فرزند بدون اجازهی والدین،۸ در صورتی که اعتکاف او موجب اذیت و آزار آنان باشد و اگر موجب اذیت و آزار آنان نباشد، احتیاط مستحب است اجازه بگیرد.۹ کسی که در استخدام دیگری است مانند برخی از کارگران و کارمندان در صورتی که قرارداد اجاره به گونهای است که منفعت، اعتکاف را نیز در بر میگیرد، یعنی اعتکاف با عمل به اجاره منافات دارد.
در اعتکاف، بلوغ شرط نیست، بنابراین اگر کودک ممیز معتکف شود، صحیح است.
مدت اعتکاف
مدت اعتکاف حداقل سه روز است و در کم‌تر از آن صحیح نیست ولی در زیاده حدی ندارد. ولی اگر پنج روز معتکف شود، روز ششم را نیز واجب است بماند و بلکه بنا بر احتیاط واجب هرگاه دو روز اضافه کرد، روز سومش هم باید بماند. پس اگر هشت روز معتکف شد، روز نهم هم واجب میشود.
این سه روز از طلوع فجر روز اول تا مغرب روز سوم است.۱۰ بنابراین اگر بعد از طلوع فجر ولو با چند دقیقه تأخیر به مسجد برسد، آن روز جزو اعتکاف به شمار نمی‌آید و چنان چه قبل از مغرب روز سوم اعتکاف را قطع کند، افزون بر آن که کار حرامی کرده، اعتکاف نیز باطل است.
سه روز اعتکاف با شبهای آن است که حداقل سه روز و دو شب در وسط است. بنابراین نمیتواند شبها را از مسجد خارج شود یا نذر کند که سه روز بدون شبها در مسجد معتکف شود.
اگر انسان نذر کند که دو روز معتکف شود نه بیشتر از آن، این گونه نذر باطل است.۱۱ ولی اگر مقید نکرده که بیشتر نباشد نذر صحیح است و واجب است که روز سوم را نیز بماند.
سؤال: منظور از روز در اعتکاف چیست؟
آیات عظام تبریزی، بهجت، مکارم: منظور از روز، طلوع فجر است تا غروب آفتاب؛ چنان که در احکام نماز ذکر شده است.
سؤال: اگر کسی نذر کند سه روز منفصل اعتکاف کند، آیا نذرش منعقد میشود؟ نذر اعتکاف کم‌تر از سه روز چه؟
آیت‌الله بهجت: منعقد نمی‌شود.
آیت‌الله صافی: الف) منعقد نمی‌شود. ب ) اگر مقید به کم‌تر از سه روز باشد منعقد نمی‌شود.
سؤال: آیا بیشتر از سه روز میتوان اعتکاف کرد به طوری که آن زیاده، قسمتی از یک روز یا قسمتی از یک شب باشد؟
آیت‌الله تبریزی: مانعی ندارد.
سؤال: کسی که پنج روز در اعتکاف بوده آیا روز ششم بر او واجب است؟
آیت‌الله تبریزی: واجب است.
مکان اعتکاف
اعتکاف تنها در مسجد صحیح است بنابراین اگر کسی در خانهی خود یا در تکیه یا حسینیه یا در حرم معتکف شود، صحیح نیست و از مساجد نیز تنها در این مساجد اعتکاف صحیح است: مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد جامع کوفه، مسجد بصره.۱۲
و به قصد رجا (یعنی به نیت مطلوب بودن و به امید پاداش و ثواب) میتوان در مسجد جامع هر شهر معتکف شد.۱۳
در این مسأله فرقی بین مردان و زنان نیست؛ بنابراین اگر دختران و بانوان بخواهند معتکف شوند، باید در یکی از همین مساجد باشد.
سؤال: آیا اعتکاف در غیر مساجد جامع، مثل نمازخانهی دانشگاهها رجائاً اشکال دارد یا نه؟ در صورت صحت، آیا احکام اعتکاف از قبیل ترک محرمات جاری میشود یا خیر؟
آیت‌الله خامنهای: رجائاً اشکال ندارد.
آیت‌الله بهجت: ظاهراً جایز نیست و احکام اعتکاف را ندارد.
آیت‌الله فاضل: اعتکاف در مسجد جامع رجائاً صحیح است و در غیر از مساجد جامع جایز نیست.
آیت‌الله سیستانی: مشروع نیست و احکام آن را ندارد.
آیت‌الله مکارم: اعتکاف باید فقط در مساجد جامع باشد و منظور از مسجد جامع، مسجدی است که قشرهای مختلف شهر در آن شرکت کنند.
آیت‌الله تبریزی: اعتکاف باید در مسجد جامع شهر باشد و اعتکاف در غیر مساجد جامع صحیح نیست.
سؤال: آیا انسان میتواند نذر کند که در شهر دیگری معتکف شود؟
آیت‌الله تبریزی: مانعی ندارد. باید روزه اش در آن جا صحیح باشد و نذر اعتکاف در شهر دیگر نذر روزه نیست.
اگر در یک شهر، دو یا چند مسجد جامع وجود داشته باشد، در هر کدام که بخواهد میتواند معتکف شود.
اگر جای خاصی از مسجد را برای اعتکاف خود مشخص کند، چنین قصدی لغو است و لازم نیست حتماً در آن جا معتکف شود.
اگر معتکف جنب شود و با حال جنابت در مسجد بماند اعتکاف او باطل است، چون توقف او در مسجد حرام است.۱۴
اگر جای شخص دیگری را غصب کند یا عمداً بر فرش غصبی بنشیند، هرچند گناه کرده است ولی اعتکافش باطل نیست.۱۵
اگر کسی از روی فراموشی یا جهل به مسأله بر فرش غصبی بنشیند، اعتکاف او باطل نیست.
سؤال: اگر جای کسی را که معتکف بوده غصب کند، فرمودهاند اعتکاف او باطل است، حال اگر جاهل بود یا عامد بود و حال پشیمان شده و جای خود را عوض کند، اعتکاف او صحیح است یا خیر؟ در صورت عمدآیا کفاره دارد یا خیر؟
آیت‌الله بهجت: در فرض مذکور اعتکاف او صحیح است و در صورت بطلان کفاره ندارد.
آیت‌الله خامنهای: اعتکاف صحیح است و کفاره هم ندارد.
آیت‌الله سیستانی: عمداً هم اگر باشد، اعتکاف صحیح است.
آیت‌الله فاضل: علی ای حال اعتکاف صحیح است.
آیت‌الله مکارم: اگر جاهل به موضوع باشد، اعتکافش صحیح است ولی اگر غصب بودن را میدانسته و حکم اعتکاف را نمی‌دانسته، اعتکاف او صحیح نیست و توبه در این جا مشکل را حل نمیکند.
آیت‌الله تبریزی: چنان چه غافل بوده اعتکافش صحیح است و اگر جاهل متردد بوده یا عامد بوده اعتکافش صحیح نیست. لکن کفاره ندارد.
سؤال: اگر کسی را که زودتر از او در مسجد رفته بیرون کند و جایش را بگیرد، اعتکافش صحیح است یا نه؟
آیت‌الله صافی: بنا بر احتیاط اعتکاف او باطل میشود. باید اگر اتمام اعتکاف بر او واجب شده، آن را تمام کند و اگر اعادهی آن واجب است، پس از اتمام اعاده کند.
آیت‌الله بهجت: اگر مکان منحصر به آن جا باشد، بنا بر اقوی اعتکافش باطل است.
آیت‌الله مکارم: خالی از اشکال نیست.
آیت‌الله فاضل: بلی، اعتکاف او صحیح است و بطلان آن محل منع است.
سؤال: آیا گذاشتن وسایل یا نوشتن نام و امثال آن موجب سبقت در محلی از مسجد میشود؟
آیت‌الله مکارم: هرگاه به موقع در مسجد حضور یابند، بعید نیست موجب حق سبق باشد.
آیت‌الله بهجت: میشود.
تعریف مسجد جامع
آیت‌الله گلپایگانی: مسجد جامع مسجدی است که اغلب اوقات بیشتر از سایر مساجد جمعیت داشته باشد.
آیت‌الله خامنهای: مسجدی که برای اجتماع زیادی از اهالی آن جا ساخته شده و اختصاص به گروه خاصی یا اهالی محله‌ای نداشته باشد.
سؤال: مسجد جامعی در شهری ساخته شده، بعد از آن مسجد بسیار بزرگ‌تری ساخته شده و آن نیز به مسجد جامع معروف شده، کدام یک از این دو مسجد شرعاً مسجد جامع است و ملاک در تعیین مسجد جامع چیست؟ با توجه به این که گاهی در این مسجد نماز جمعه خوانده میشود، حکم اعتکاف در این دو مسجد چیست؟
آیت‌الله خویی: در صدق جامع بودن مسجد شرط نیست که تنها یک مسجد باشد. پس تعدد مسجد جامع در یک شهر ضرری نمی زند و اعتکاف در هر دو صحیح است اگر جامع نامیده شود و اقامهی نماز جمعه دخلی در موضوع ندارد.
جامع‌بودن مسجد را از این راه‌ها میتوان فهمید:
خود انسان یقین کند؛۱۶ به طوری بین مردم مشهور باشد که جامع بودن آن معلوم شود؛۱۷ دو نفر عادل بگویند.۱۸ چنان چه دو نفر در جامع بودن مسجدی اختلاف داشته باشند، با حکم حاکم نیز معلوم میشود.۱۹
اگر انسان در جایی به اعتقاد این که مسجد جامع است معتکف شود، بعداً معلوم شود مسجد نیست (مثلاً تکیه یا حسینیه است) یا مسجد جامع نیست، اعتکاف باطل است.
حدود مسجد
پشت بام مسجد و سرداب و محراب مسجد و هرچه به سبب توسعهی مسجد به آن افزوده شده جزو مسجد به شمار میآید مگر آن که بدانیم جزو مسجد نیست.۲۰ (در صورت شک چنین جاهایی حکم مسجد را دارد)
به جز سه مکانی که در مسألهی قبل گفته شد، جایی را که انسان نداند جزو مسجد است یا از متعلقات آن (مثل حیاط مسجد) حکم مسجد را ندارد ۲۱ و اعتکاف در آن جا صحیح نیست.
سؤال: مسجدی که علاوه بر شبستان، دارای حیاط و صحن و راهرو است و در عرف همه‌ی آنها را جزو مسجد می خوانند، آیا احکام مسجد بر آنها جاری است یا نه؟ در صورتی که قصد بانی معلوم نباشد، ساختن مستراح و امثال ان در یک طرف آن صحن چه صورتی دارد؛ دلیل و قرینه بر عدم مسجدیت لازم است یا نه؟
آیت‌الله گلپایگانی: با شک در آن که صحن را جزو مسجد قرار داده، اگر امارهای )علامت یا نشانهای) بر مسجد بودن نباشد، محکوم به مسجدیت نیست و اماره بر عدم لازم نیست.
اعتکاف در دو مسجد
یک اعتکاف باید در یک مسجد باشد، پس اعتکاف در دو مسجد که بخشی از وقت را در یکی و بخشی از آن را در دیگری بماند صحیح نیست؛ خواه آن دو مسجد متصل به هم باشند یا جدای از هم.۲۲ البته اگر به گونهای وصل به یکدیگر باشد که یک مسجد شمرده شود، صحیح است.
اگر در مسجد معتکف شود، ولی مانعی از ادامهی ماندن در آن مسجد پیش آید، اعتکاف باطل است.۲۳ و چنان چه آن اعتکاف واجب باشد، باید در مسجدی دیگر و اگر مانع برطرف شد، در همان مسجد بار دیگر معتکف شود یا قضا کند.
اعتکافی را که به سبب پیش آمدن مانع به هم خورده است، نمی‌توان پس برطرف شدن مانع در همان مکان ادامه داد.
خروج از مسجد
در موارد ذیل معتکف میتواند از مسجد خارج شود: برای گواهی دادن در دادگاه؛ برای تشییع جنازه۲۵ در صورتی که میت یک نحو وابستگی به معتکف داشته باشد، به طوری که شرکت در تشییع جنازه‌ی او از ضرورت‌های عرفی او به شمار آید.
برای انجام سایر کارهای ضروری عرفی یا شرعی، خواه واجب باشد یا مستحب، مربوط به امور دنیوی باشد یا اخروی ولی مصلحتی در آن نهفته باشد.۲۶
در این موارد، بر معتکف واجب است از مسجد خارج شود: برای انجام غسل جنابت؛ برای پرداخت طلب دیگران در صورتی که نتواند در مسجد آن را بپردازد. و برای انجام کار واجب دیگری که لازم باشد از مسجد خارج شود.
کسی که خارج شدن از مسجد بر او واجب شده باشد، ولی تخلف کند و خارج نشود، هرچند گناه کرده است ولی اعتکافش باطل نیست؛ مگر کسی که با حال جنابت در مسجد توقف کند.
اگر به ضرورت از مسجد خارج شد، این امور را باید مراعات کند: بیش از مقدار ضرورت و نیاز بیرون مسجد نماند. در صورت امکان زیر سایه ننشیند۲۷ بلکه مطلقاً ننشیند، مگر در حال ضرورت. بنا بر احتیاط واجب نزدیک ترین راه را انتخاب کند.۲۸
اگر به ضرورت از مسجد خارج شود و به قدری طول بکشد که صورت اعتکاف بر هم بخورد، اعتکاف باطل است.
اگر به سبب فراموشی از مسجد خارج شود، اعتکافش باطل نیست.۲۹
سؤال: اگر کسی از روی فراموشی محل اعتکاف را ترک کند، اعتکافش چه حکمی دارد؟
آیت‌الله تبریزی: ظاهر این است که اعتکافش باطل میشود.
سؤال: در چه مواردی خروج از مسجد مبطل اعتکاف است؟ در چه مواردی مبطل نیست؟
آیت‌الله صافی: اگر عمداً و اختیاراً بدون ضرورت عقلی و شرعی یا عادی، خارج شود؛ اعتکاف باطل میشود و اگر برای اموری که ذکر شد بیرون رود یا او را اجبار بر بیرون رفتن کنند، باطل نمی‌شود ولی اگر نسیاناً از راه فراموشی بیرون رفت، اگر اتمام آن واجب شده باشد، تمام کند و اگر اعاده واجب باشد، اعاده کند.
آیت‌الله بهجت: خروج از مسجد با عمد و اختیار مبطل است.
آیت‌الله مکارم: عمداً و اختیاراً نباید از مسجد خارج شود، ولی در مواردی که ضرورت شرعی یا عرفی داشته باشد مانعی ندارد، مانند بیرون رفتن برای قضای حاجت و غسل جنابت و مانند آن یا امثال تشییع جنازه نزدیکانی که اگر در آن شرکت نکند امر شایستهای نیست.
سؤال: در مواردی که میتوان از مسجد خارج شد، آیا میتوان نشست یا در سایه رفت یا در جماعت حاضر شد؟
آیت‌الله صافی: جواز بیرون رفتن برای جماعت مورد اشکال است.
سؤال: خارج شدن معتکف از مسجد در موراد ذیل چه حکمی دارد؟
الف) برای وضو و غسل مستحبی و مسواک زدن؛
ب) برای تلفن زدن به خانواده در موارد غیر ضروری و امور متعارف؛
ج) برای دیدار با خانواده در بیرون و در حیاط.
آیت‌الله خامنهای: الف) جایز است؛ اما زیاد معطل نشود. ب) در موارد ضروری اشکالی ندارد و در موارد غیر ضروری اگر امور مستحبی را در بر بگیرد و طول هم نکشد اشکالی ندارد. ج) در بعضی موارد اشکالی ندارد مثل رسیدگی امور خانواده و دیدن فرزندان که عدم دیدار باعث مفسده و اشکالاتی میشود.
آیت‌الله بهجت: ضابطهی کلی در موارد جواز خروج نیست. هر کاری که خروج برای آن عقلاً یا شرعاً یا عادتاً لازم است، از امور واجبه باشد یا راجحه چه متعلق به امور دنیا باشد یا امور آخرت؛ ولی باید اقرب طریق را مراعات نماید و اقتصارکند بر مقدار حاجت و ضرورت. البته خروج هم به قدری طول نکشد که محو صورت اعتکاف شود.
آیت‌الله سیستانی: به احتیاط واجب جایز نیست مگر در مورد حاجت ضروری باشد.
آیت‌الله تبریزی: خارج شدن معتکف از مسجد در موارد مذکور جایز نیست.
آیت‌الله فاضل: مانعی ندارد ولی تلاش کنند این امور با سرعت انجام شده و هرچه سریع تر به مسجد برگردند.
آیت‌الله مکارم: الف) برای وضو و غسل مستحبی اشکالی ندارد و برای مسواک که مقدمه‌ی آن باشد نیز اشکالی ندارد. ب) اشکالی ندارد. ج) اشکال دارد.
محرمات اعتکاف
آن چه بر معتکف حرام است به طور اجمال بدین شرح است:
استفاده از عطریات و گیاهان خوش بو، خرید و فروش، مجادله، استفادهی شهوانی از جنس مخالف، استمنا.
توضیح محرمات اعتکاف
بوییدن عطریات۳۰ و گیاهان خوش بو برای کسی که از آن لذت می‌برد در حال اعتکاف حرام است، پس برای کسی که حس بویایی ندارد اشکال ندارد.
در حال اعتکاف خرید و فروش و بنا بر احتیاط واجب هر نوع داد و ستدی، مانند اجاره و مضاربه حرام است.
هرچند داد و ستد در حال اعتکاف حرام است، ولی باطل کنندهی اعتکاف نیست.
اشتغال به امور دنیوی مانند خیاطی، نساجی، نقاشی، مطالعه و امثال آن اشکال ندارد.
در حال اعتکاف مجادله در امور دنیوی و دینی در صورتی که به قصد غلبه بر طرف مقابل و اظهار فضیلت و برتری باشد، حرام است، اما اگر به قصد اظهار حق و بازداشتن طرف از طریق باطل باشد نه تنها حرام نیست بلکه از افضل طاعات و عبادات است.
هرگونه استفادهی شهوانی از جنس مخالف نظیر لمس، بوسه۳۱ و آمیزش حرام است و فرقی در این مسأله بین زن و مرد نیست.
در حال اعتکاف نگاه از روی شهوت به همسر خود اشکال ندارد، هرچند احتیاط مستحب ترک آن است.
استمنا نیز بنا بر احتیاط واجب از محرمات اعتکاف شمرده شده است، هرچند از راه حلال آن مانند بازی با همسر باشد. گرچه استمنا حرام در هر حال حرام و از گناهان بزرگ است ولی در حال اعتکاف گناهی بزرگتر است.
معتکف باید روزها را روزه دار باشد و از هر کاری که روزه را باطل میکند پرهیز کند و هرآن چه روزه را باطل میکند اعتکاف را نیز باطل میکند.
اگر معتکف جماع کند، اعتکافش باطل است ولی اگر یکی دیگر از محرمات را مرتکب شود،۳۲ احکام مفصلی دارد که در بحث قضا و کفارهی اعتکاف خواهد آمد.
بر معتکف واجب نیست از کارهایی که بر محرم حرام است، مثل پوشیدن لباس دوخته و کندن مو از بدن و نگاه در آینه پرهیز کند، هرچند احتیاط مستحب است.۳۳
به جز مبطلات روزه، سایر محرمات اختصاص به روز ندارد، بلکه در شب نیز باید از آنها پرهیز کند.
سؤال: عطر و گلاب زدن یا بوکردن عطر و گلاب، اعتکاف را باطل میکند یا خیر؟
آیت‌الله تبریزی: استعمال عطر و گلاب، چنانچه مستلزم بوکردن آن باشد، هرچند بر معتکف حرام است، لکن بطلان اعتکاف از جهت آن محل اشکال است و اگر معتکف در روز سوم این کار را کرده باید اعتکافش را تمام کند.
آیت‌الله سیستانی: بوکردن آنها اعتکاف را باطل میکند.
آیت‌الله بهجت: اگر با تلذذ باشد بنا بر احتیاط باطل میشود و احتیاط واجب در صورت وجوب اعتکاف آن است که آن را تمام کند و سپس قضا کند.
سؤال: آیا در صورت نیاز میتواند خرید و فروش کند؟ آیا توکیل یا نقل به غیر بیع لازم است (یعنی به شخص دیگری وکالت دهد تا از طرف او خرید و فروش کند یا به غیر فروش، کثلاً با قرض یا بخشش نقل و انتقال کنند)؟
آیت‌الله مکارم: در صورت عدم امکان توکیل یا نقل به غیر بیع اشکالی ندارد.
آیت‌الله بهجت: در صورت اضطرار برای حاجت خودش مانعی ندارد.
سؤال: ارتکاب سهوی محرمات اعتکاف چه حکمی دارد؟
آیت‌الله فاضل: ارتکاب سهوی سایر محرمات غیر از جماع ضرری به اعتکاف نمی‌زند.
آیت‌الله مکارم: خالی از اشکال نیست.
آیت‌الله بهجت: ارتکاب سهوی حرام و مبطل نیست.
قطع اعتکاف
برای شناخت حکم قطع اعتکاف باید اقسام آن را شناخت.
اقسام اعتکاف
واجب معین: پس از شروع قطع آن جایز نیست؛
واجب موسع: پس از تکیمل دو روز، قطع آن جایز نیست؛
مستحب: پس از تکمیل دو روز، قطع آن جایز نیست.
توضیح: اگر اعتکاف واجب معین باشد، یعنی وقت مشخص داشته باشد، مثلاً نذر کند از ۲۱ تا ۲۶ ماه رمضان در مسجد معتکف شود، همین که اعتکاف را شروع کرد، اتمام آن واجب و قطع آن غیر جایز است. اگر اعتکاف واجب موسع باشد، یعنی وقت آن وسعت دارد، مثلاً نذر کرده باشد که امسال یا در این ماه سه روز معتکف شود یا اعتکاف مستحب باشد، تا قبل از تکمیل دو روز میتواند آن را رها کند، مثلاً در روز اول، شب اول یا روز دوم، ولی اگر اعتکاف را ها نکرد و در مسجد ماند تا غروب روز سوم، در این صورت بر او واجب است که اعتکاف را کامل کند و روز سوم را بماند.
انسان میتواند از آغاز هنگام نیت شرط کند که اگر مشکلی پیش آمد، مثلاً بگوید اگر هوا سرد شد، اعتکاف را رها می‌کنم، در صورت پیش آمدن مانع، رها کردن اعتکاف اشکال ندارد حتی در روز سوم.
در اعتکاف نذری، انسان میتواند هنگام خواندن صیغه نذر شرط کند که اگر مانعی پیش آمد، اعتکافم را رها کنم.
سؤال: آیا معتکف میتواند هنگام نیت اعتکاف شرط کند که هر زمان خواست از اعتکاف خود رجوع کند؟ اگر بعد از نیت حکم شرط خود را ساقط نمود، آیا شرط او ساقط میشود یا خیر؟
آیت‌الله تبریزی: مثل شرط کردن در زمان نیت اعتکاف است و چنان چه اعتکاف را به عنوان وفای به نذر مزبور انجام دهد، حتی در روز سوم میتواند رجوع کند.
قضا و کفارهی اعتکاف
اگر در حال اعتکاف جماع کند، عمداً یا سهواً پس اگر اعتکاف واجب معین باشد، باید قضای آن را به جای آورد و اگر واجب غیر معین باشد، باید آن را از سر بگیرد.۳۴
اگر یکی دیگر از محرمات اعتکاف را سهواً انجام دهد و اعتکاف واجب معین باشد، بنا بر احتیاط واجب باید اعتکاف را به پایان ببرد و قضای آن را به جا آورد۳۵
واجب غیر معین باشد: اگر در دو روز اول باشد باید اعتکاف را از سر بگیرد و اگر روز سوم باشد اعتکاف را به پایان ببرد و از سر بگیرد.
اگر اعتکاف مستحب را بعد از روز دوم باطل کند، باید قضای آن را به جا آورد.۳۶ ولی اگر قبل از اتمام روز دوم باطل کند، چیزی بر عهدهی او نیست.
واجب نیست قضای اعتکاف را فوراً به جا آورد، گرچه احتیاط مستحب است.۳۷
سؤال: اگر کسی نذر کند ایام معینی را معتکف باشد و از آن ایام معین تخلف کند یک روز یا بیشتر، آیا قضا بر او واجب است یا خیر؟
آیت‌الله تبریزی: بنا بر احتیاط قضای آن واجب است.
کفاره
اگر اعتکاف واجب را با آمیزش (جماع) باطل کند، کفاره واجب است و در سایر محرمات کفاره نیست، هرچند احتیاط مستحب است.
اگر در دو روز اول اعتکاف مستحب آمیزش کند و اعتکاف را رها نکند، بنا بر احتیاط واجب کفاره لازم است.
کفارهی بطلان اعتکاف مانند کفارهی روزهی ماه رمضان است، یعنی باید:
- دو ماه روزه بگیرد؛
- به ۶۰ مسکین طعام بدهد؛
- یک برده را آزاد کند.
احتیاط مستحب است که اگر ممکن است یک برده آزاد کند و
در صورت ناتوانی دو ماه روزه بگیرد و چنان چه نتواند روزه بگیرد، به ۶۰ فقیر طعام
بدهد.۳۸
پی نوشتها
۱. آیت‌الله سیستانی: ایمان شرط صحت اعتکاف نیست، هرچند در استحقاق ثواب مؤثر است. آیت‌الله مکارم: ایمان شرط قبول اعتکاف است نه صحت آن؛ شرط ایمان در فتاوای حضرت آیت‌الله صافی ذکر نشده است.
۲. آیت‌الله گلپایگانی: اعتکاف به نیابت از زنده بنا بر احتیاط واجب صحیح نیست.آیت‌الله مکارم: اعتکاف به نیابت از دیگری، زنده یا مرده به قصد رجا اشکال ندارد. حکم اعتکاف به نیابت از زنده در فتاوای حضرت آیت‌الله صافی ذکر نشده است.
۳. آیت‌الله مکارم: روزهی استیجاری بنا بر احتیاط واجب کفایت نمیکند. آیت‌الله فاضل: بنا بر احتیاط واجب، روزه برای دیگری خواه استیجاری باشد یا مثلاً قضای روزه پدر که پسر بزرگ تر واجب است، باشد، اگر اعتکاف برای همان کسی که برایش روزه میگیرد، نیست کفایت نمیکند.
۴. آیت‌الله فاضل: اگر نذر کرده باشد که ایام معینی معتکف شود، نمیتواند برای آن ایام روزهی استیجاری قبول کند.
۵. آیت‌الله گلپایگانی: مگر آن که هر دو روزه را قصد کند که در این صورت اعتکافش صحیح است؛ هرچند به خاطر مخالف با نذر گناه کرده است. نظر حضرت آیت‌الله صافی به دست نیامد.
۶. آیت‌الله اراکی: نسبت به دو روز اول اجازه لازم است.
۷. آیت‌الله گلپایگانی و آیت‌الله صافی: اجازه لازم است و اگر موجب از بین رفتن حق او نباشد، اجازهی او برای اعتکاف لزومی ندارد، ولی بدون اجازهی شوهر نمیتواند از خانه بیرون رود. بنابراین جایز بودن اعتکاف بستگی به اجازهی شوهر دارد و چنان چه اجازه ندهد، اعتکاف باطل است.
آیت‌الله خویی: اگر منافات با حق شوهر داشته باشد، اجازهی او لازم است و اگر منافات نداشته باشد، اجازهی او لازم است و اگر منافات نداشته باشد و روزهی او مستحبی باشد، بنا بر احتیاط واجب باز هم اجازه لازم است.
۸. آیت‌الله گلپایگانی: بنا بر احتیاط واجب ولی اگر فرزند را نهی کنند و مخالفت با آنان سبب اذیت و آزارشان باشد، اعتکاف باطل است.
۹. آیت‌الله اراکی: نسبت به فرزند اجازهی والدین شرط است و نسبت به زن اجازهی شوهر بنا بر احتیاط واجب لازم است.
۱۰. آیت‌الله خویی و آیت‌الله سیستانی: بنا بر احتیاط واجب تا مغرب. آیت‌الله مکارم: تا غروب آفتاب.
۱۱. آیت‌الله خویی، آیت‌الله سیستانی: اگر همین اعتکاف مستحبی معروف را نذر کرده باشد، باطل است ولی اگر این اعتکاف نباشد، مثلاً مقصودش ماندن در مسجد باشد، صحیح است.
۱۲. در روایتی آمده است اعتکاف تنها در مساجدی صحیح است که پیامبر یا وصی پیامبر در آن نماز جماعت خوانده باشد و در دو مسجد اول پیامبر’ و در دو مسجد دیگر حضرت علی× نماز جماعت خواندهاند و اعتکاف در مسجد جامع نیز در برخی روایات آمده است (وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۴۰۶)
۱۳. آیات عظام خویی، گلپایگانی، اراکی، سیستانی، صافی و مکارم: اعتکاف در مسجد جامع نیز صحیح است، هرچند احتیاط آن است که در یکی از آن چهار مسجد معتکف شود.
۱۴. آیت‌الله خویی: هرچه با حال جنابت در مسجد توقف کند، جزو اعتکاف نیست.
۱۵. آیات عظام گلپایگانی، اراکی، صافی: بنا بر احتیاط واجب اعتکافش باطل است.
آیت‌الله خویی: اگر جای کسی را غصب کند، اعتکافش اشکال دارد ولی اگر بر فرش غصبی بنشیند، اعتکاف باطل نیست.
آیت‌الله مکارم: به احتیاط واجب، اعتکافش باطل نیست.
۱۶. نظر آیت‌الله صافی در این مسأله به دست نیامد.
۱۷. آیت‌الله سیستانی: با اطمینان حاصل شود.
۱۸. آیات عظام خویی، فاضل، مکارم: یک نفر عادل هم بگوید کفایت میکند.
۱۹. آیت‌الله گلپایگانی، آیت‌الله اراکی: به هر حال حکم حاکم کفایت میکند. آیت‌الله مکارم: حکم حاکم بنا بر احتیاط واجب کافی نیست.
۲۰. آیت‌الله سیستانی: در صورتی که نشانهای بر این که جزو مسجد است وجود داشته باشد، حکم مسجد را دارد. آیت‌الله صافی: افزوده‌های مسجد تا معلوم نشود، جزو مسجد است و حکم مسجد را ندارد.
۲۱. آیت‌الله سیستانی: اگر نشانهای بر مسجد بودن آن وجود نداشته باشد. آیت‌الله مکارم: مگر آن که ظاهر حال دلالت داشته باشد که جزو مسجد است.
۲۲. آیت‌الله مکارم: اعتکاف در دو مسجد متصل به هم اشکال ندارد.
۲۳. آیت‌الله مکارم: اعتکاف باطل نیست و ادامهی آن را در مسجد دیگری به پایان ببرد.
۲۴. آیت‌الله مکارم: به حاشیهی مسألهی قبل مراجعه شود.
۲۵. آیات عظام اراکی، گلپایگانی، خویی: خارج شدن از مسجد برای شرکت در تشییع جنازه مطلقاً جایز است.
۲۶. آیت‌الله اراکی، آیت‌الله خویی: برای شرکت در نماز جماعت نیز میتواند از مسجد خارج شود. آیت‌الله سیستانی: در صورتی که ناچار باشد بیرون رود.
۲۷. آیات عظام خویی، گلپایپانی، اراکی: زیر سایه راه نرود. آیت‌الله صافی: بنا بر احتیاط واجب زیر سایه راه نرود و مطلقاً زیر سایه ننشیند.
۲۸. آیت‌الله مکارم: انتخاب نزدیک ترین راه واجب نیست، مگر آن که اختلاف دو راه بسیار زیاد باشد.
۲۹.آیت‌الله خویی، آیت‌الله مکارم: نسبت به عطریات، لذت بردن معتبر نیست، پس اگر بوی آن را احساس کند، هرچند لذت نبرد، حرام است. آیت‌الله فاضل: اگر بو را احساس میکند ولی لذت نمی‌برد بنا بر احتیاط واجب باید پرهیز کند.
۳۱. آیات عظام خویی، مکارم، سیستانی، صافی: لمس و بوسه، بنا بر احتیاط واجب حرام است.
۳۲. آیت‌الله خویی، آیت‌الله اراکی: در غیر جماع اگر سهواً باشد اعتکاف باطل نیست.
آیت‌الله گلپایگانی، آیت‌الله مکارم: بنا بر احتیاط واجب اعتکاف باطل است.
آیت‌الله سیستانی: جماع نیز حکم سایر محرمات را دارد.
۳۳. آیت‌الله مکارم: نسبت به نپوشیدن لباس دوخته و پوشیدن لباسی مانند لباس احرام، احتیاط مستحب نیست، بلکه بهتر است نپوشند، چون خلاف عمل افراد متشرع و ممکن است گمان بدعت نیز داشته باشد.
۳۴. آیات عظام گلپایگانی، خویی، اراکی: اگر در اعتکاف واجب سهواً جماع کند، بنا بر احتیاط واجب اعتکاف را دوباره انجام دهد.
۳۵. آیات عظام گلپایگانی: احتیاط در تمام موارد ترک نشود.
۳۶. آیت‌الله سیستانی: بنا بر احتیاط واجب.
۳۷. آیت‌الله سیستانی: ولی به قدری تاخیر نیندازد که سهل انگاری به شمار آید.
۳۸. آیت‌الله خویی: بلکه واجب است به همین
ترتیب عمل کند.
[۱]. دکترای کلام و خارج حوزه و عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. ایمیل :e.eisazadeh@isca.ac.ir