احکام اعتکاف
اقسام اعتکاف
اعتکاف بر دو قسم است؛ مستحب و واجب که در اصل، یکی عملی مستحبی است؛ ولی ممکن است به سببی واجب شود که از جمله اسباب وجوب اعتکاف، این امور است:
نذر، عهد یا قسم. مثلاً انسان نذر کند یا با خدای خود عهد کند یا قسم بخورد که اگر در فلان کار موفق شد، یا از فلان بیماری شفا پیدا کرد چند روز در مسجد معتکف شود.
شرط ضمن عقد، مثلاً هنگام قرارداد اجاره منزل، صاحب خانه شرط کند که مستأجر هر سال پنج روز در مسجد معتکف شود و مستأجر نیز این شرط را میپذیرد.
اجاره مثلاً شخصی اجیر میشود که با دریافت مزد ـ یا بدون دریافت مزد ـ از طرف میت در مسجد معتکف شود (مانند نماز استیجاری).
شرایط اعتکاف
در صحت اعتکاف، اموری شرط است که برخی از آنها مربوط به شخص معتکف و برخی مربوط به خود اعتکاف است که در اینجا به بیان آن شرایط و احکام لازم آنها می‌پردازیم.
شرایط معتکف
۱. عقل (اعتکاف دیوانه صحیح نیست)؛
۲. ایمان (اعتکاف غیر مؤمن صحیح نیست)؛
۳. قصد قرب (هر گونه ریا و خودنمایی، اعتکاف را باطل میکند)؛
۴. روزه داری در ایام اعتکاف؛
۵. اجازه گرفتن از کسی که اجازه او لازم است.
شرایط اعتکاف
۱. شرط زمانی (از سه روز کمتر نباشد)؛
۲. شرط مکانی (در مسجد جامع باشد)؛
۳. شرط استمرار (ادامه ماندن در مسجد و خارج نشدن از آن).
زمان اعتکاف
اعتکاف در هر زمانی که انسان بتواند حداقل سه روز در مسجد بماند صحیح است، و بهترین زمان برای آن، ماه مبارک رمضان و مخصوصاً در دهه آخر آن ماه می‌باشد.
نیت اعتکاف
اعتکاف، همانند سایر عبادات، باید با نیت و قصد قربت باشد و هر گونه ریا و خودنمایی و قصد غیرالهی آن را باطل میکند. در نیت اعتکاف، قصد وجه شرط نیست، یعنی لازم نیست قصد کند که اعتکاف واجب است یا مستحب. زمان نیت اعتکاف، وقت شروع اعتکاف است که شروع طلوع فجر می‌باشد و با استمرار نیت اول شب هم مانعی ندارد. اعتکاف را میتوان به سه صورت به جای آورد: ۱) برای خود ۲) به نیابت از مردگان ۳) به نیابت از زندگان.
اگر اعتکاف را به نیابت از کسی که از دنیا رفته به جای آورد، در این صورت اعتکاف را تنها به نیابت از یک نفر میتوان انجام داد ولی اگر مقصود ثواب باشد، میتوان ثواب اعتکاف را به چند نفر، زنده یا مرده، هدیه کرد.
در مورد نیابت از شخص زنده، در میان فقها اختلاف نظر وجود دارد؛ بسیاری از فقها در درستی چنین اعتکافی، تردید کردهاند؛ البته هر گاه نایب، اعتکاف را به قصد رجا، یعنی امید به مطلوب بودن عمل نزد خدا، نه به عنوان عبادتی حتمی انجام دهد مانعی ندارد.
شرایط اعتکاف
در صحت اعتکاف علاوه بر شرایط عامه تکلیف(ایمان، عقل و قدرت) اموری دیگری نیز شرط است که عبارت است از:
۱. قصد قربت؛
۲. روزه؛
۳. سه روز روزه‌دار بودن؛
۴. وقوف در چهار مسجد: مسجد الحرام، مسجد النبی’، مسجد جامع کوفه و مسجد بصره؛ البته به قصد رجا ( به امید پاداش) میتوان در مسجد جامع هر شهر معتکف شد؛
۵. اجازه شوهر و اجازه پدر و مادر؛
۶. پیوستگی اعتکاف .
محرمات اعتکاف
۱. پرداختن به امور جنسی به معنای وسیع آن که شامل هر نوع بهره برداری شهوانی می‌باشد؛
۲. بوییدن عطر و هر نوع بوی خوش و گیاهان معطر به قصد لذت بردن؛
۳. مجادله و مناقشه؛ حرمت جدال مربوط به اموری است که معتکف بخواهد فضل و برتری خود را به دیگران نشان دهد.
۴. محرمات روزه؛ در حال روزه یعنی از طلوع تا غروب خورشید که معتکف روزه می‌گیرد باید از محرمات روزه نیز اجتناب نماید. بعضی از فقها اجتناب از محرمات احرام را بر معتکف مستحب دانسته‌اند.
۵. خرید و فروش.
اعمال اعتکاف
اعمال شب سیزدهم
اعمالی را
باید در این شب انجام داد؛ از جمله آن ده رکعت نماز است که اگر به درستی به جا
آورده شود، دارای ثواب و پاداش بزرگی است. در روایتی از پیامبر’
میخوانیم: «کسی که در شب سیزدهم ماه رجب ده رکعت نماز بخواند؛ بدین گونه که در
رکعت اول حمد یک مرتبه و سوره عادیات هم یک مرتبه و در رکعت دوم حمد یک مرتبه و سوره
تکاثیر نیز یک مرتبه بخواند و رکعتها را هم به همین نحو تمام کند، خداوند متعال
گناهان او را میآمرزد و اگر عاق والدین هم باشد خداوند سبحان از او راضی میشود و
همچنین در قبر نکیر و منکر به او نزدیک نمیشوند و او را نمی ترسانند. بر پل صراط
هم چون برق خاطف (سریع) عبور
میکند و نامه اعمالش را به دست راستش میدهند و میزان اعمالش سنگینی میکند و در
بهشت فردوس هزار شهر به او اعطا میشود.»
روز سیزدهم
روزه این روز هم ثواب فراوان دارد و برای کسی که بخواهد اعمال ام داوود را به جای آورد، باید این روز و دو روز بعدش را روزه بگیرد.
نیابت در اعتکاف
انسان میتواند اعتکاف را برای خود یا برای دیگری به جای آورد. به قسم دوم، اعتکاف نیابتی گفته میشود.
اعتکاف به نیابت میت بی اشکال است ولی به نیابت از انسان زنده، بنابر احتیاط به قصد رجا اشکال ندارد . پس به طور خلاصه میتوان در این بخش اعتکاف را این گونه تقسیم کرد:
اعتکاف
۱. برای خود؛
۲. برای دیگران؛
۳. به نیابت از میت؛
۴. به نیابت از زنده.
گرچه روزه به نیابت از انسان زنده صحیح نیست ولی روزه‌گرفتن در اعتکاف مانند نماز برای طواف است که به تبع عمل دیگر لازم میشود. همچنان که طواف و نماز آن به نیابت زندهها صحیح است اعتکاف و روزه آن نیز صحیح است.
اعتکاف به نیابت از دو یا چند نفر، صحیح نیست، ولی میتواند اعتکاف را به نیت خود به جا آورد و ثواب آن را به دیگران اهدا کرد؛ خواه یک نفر باشد یا چند نفر، زنده یا مرده.
شایسته توضیح است که آیت‌الله تبریزی نیابت از میت را بدون مانع و نیابت از حی (زنده) را محل اشکال میداند.
عدول از نیت اعتکاف
عدول از اعتکافی به اعتکاف دیگر جایز نیست و فرقی نیست که هر دو واجب باشد یا مستحب؛ مثلاً از اعتکاف استیجاری (که برای دیگری با دریافت مزد انجام می‌دهد) به نذر که هر دو واجب است و یا اعتکاف برای خود به اعتکاف نیایت تبرعی (داوطلبانه و بدون دریافت مزد) یا یکی واجب و دیگری مستحب، مثلاً از ابتدا به نیت اعتکاف نذری در مسجد مانده و در روز دوم نیت را از نذر به استحباب برگرداند.
همچنین عدول از نیابت شخصی به نیابت از شخص دیگر نیز جایز نیست، یعنی اگر قصد داشته که اعتکاف را برای خودش انجام دهد، پس از شروع نمیتواند نیت را برگرداند و به نیابت از دیگری به اتمام برساند همچنان که عکس این نیز جایز نیست.
روزه اعتکاف
انسان در ایام اعتکاف باید روزه بگیرد. بنابراین، کسی که نمیتواند روزه بگیرد، مانند مسافر، مریض، زن حایض یا نفسا و کسی که عمداً روزه نمیگیرد، اعتکافش صحیح نیست.
مسافر و مریض اگر معتکف شوند، اعتکاف آنها صحیح نیست ولی زن حایض یا نفسا نه تنها اعتکافش صحیح نیست بلکه به جهت توقف در مسجد گناهکار است.
اعتکاف در روز عید فطر و قربان یا دو روز قبل از عید به طوری که روز سوم آن عید باشد صحیح نیست.
همچنین گفتنی است که لازم نیست که روزه معتکف، مخصوص به اعتکاف باشد، بلکه روزه او با هر نیتی باشد صحیح است؛ مثلاً در ایام اعتکاف، روزه قضا یا نذری یا استجاری به جا آورد.
اگر شخصی نذر کند که در ایام معینی معتکف شود و در همان ایام روزه نذری یا استجاری بر عهده او باشد، میتواند در همان اعتکاف، روزه نذری یا اجارهای خود را به جا آورد ولی اگر نذر اعتکاف بدین گونه بوده است که روزه برای اعتکاف یا به خاطر اعتکاف باشد کفایت از روزه نذری یا اجارهای نمی‌کند.
انسان میتواند نذر کند ، در سفر روزه بگیرد و به نظر برخی مراجع معظم تقلید، حتی هنگام سفر هم میتواند نذر کند که روزه بگیرد در این صورت اعتکافش صحیح است.
اجازه اعتکاف
این افراد بدون اجازه، نمی‌توانند معتکف شوند:
زن بدون اجازه شوهرش، در صورتی که اعتکاف موجب از بین رفتن حق او باشد، بنا بر احتیاط واجب اجازه او لازم است.
فرزند بدون اجازه الدین، در صورتی که اعتکاف او موجب اذیت و آزار آنان باشد و اگر موجب اذیت و آزار آنان هم نباشد احتیاط مستحب است اجازه بگیرد.
کسی که در استخدام دیگری است مانند برخی از کارگران و کارمندان، در صرتی که قرارداد اجاره به گونه‌ای است که منفعت اعتکاف را نیز در بر می‌گیرد یعنی اعتکاف با عمل به اجاره منافات دارد.
در اعتکاف، بلوغ شرط نیست، بنابراین اگر کودک ممیز معتکف شود صحیح است.
مدت اعتکاف
مدت اعتکاف حداقل سه روز است و کمتر از آن صحیح نیست ولی در زیاده حدی ندارد ولی اگر پنج روز معتکف شود، روز ششم را نیز واجب است بماند بلکه بنابر احتیاط واجب هر گاه دو روز اضافه کرد روز سومش هم باید بماند، پس اگر هشت روز معتکف شد روز نهم هم واجب است.
این سه روز از طلوع فجر روز اول تا مغرب روز سوم است بنابراین اگر بعد از طلوع فجر ولو با چند دقیقه تأخیر به مسجد برسد آن روز جزو اعتکاف به شمار نمی‌آید و چنانچه قبل از مغرب روز سوم، اعتکاف را قطع کند افزون بر آنکه کار حرامی کرده اعتکاف نیز باطل است.
سه روز اعتکاف با شبهای آن است که حداقل سه روز و دو شب در وسط است بنابراین نمیتواند شبها را از مسجد خارج شود یا نذر کند که سه روز بدون شبها در مسجد معتکف شود.
اگر انسان نذر کند که دو روز معتکف شود نه بیشتر از آن، این گونه نذر باطل است ولی اگر مقید نکرده که بیشتر نباشد نذر صحیح است و واجب است که روز سوم را نیز بماند.
مکان اعتکاف
اعتکاف تنها در مسجد صحیح است، بنابراین اگر کسی در خانه خود یا در تکیه، یا حسینیه یا در حرم معتکف شود صحیح نیست و از مساجد نیز تنها در این مساجد (مسجد الحرام، مسجد النبی’، مسجد جامع کوفه، مسجد بصره) اعتکاف صحیح است؛ البته به قصد رجا (یعنی به نیت مطلوب بودن و به امید پاداش و ثواب) میتوان در مسجد جامع هر شهر معتکف شد.
در این مساله فرقی بین مردان و زنان نیست، بنابراین اگر دختران و بانوان بخواهند معتکف شوند باید در یکی از همین مساجد باشد.
در خصوص اعتکاف در غیر مساجد جامع مانند نمازخانه دانشگاهها دیدگاه مراجع متفاوت است در این خصوص در پاسخ استفتایی مبنی بر این که آیا اعتکاف در غیر مساجد جامع، مثل نمازخانه دانشگاهها رجا اشکال دارد یا نه؟ و در صورت صحت، آیا احکام اعتکاف، از قبیل ترک محرمات جاری می‌شد یا خیر؟ پاسخهای زیر ارایه شده است:
آیت‌الله خامنه‌ای: رجا اشکالی ندارد.
آیت‌الله بهجت: ظاهراً جایز نیست و احکام اعتکاف را ندارد.
آیت‌الله فاضل: اعتکاف در مسجد جامع رجا صحیح است و در غیر از مساجد جامع جایز نیست.
آیت‌الله سیستانی: مشروع نیست و احکام آن را ندارد.
آیت‌الله مکارم: اعتکاف باید فقط در مساجد جامع باشد و منظور از مسجد جامع مسجدی است که قشرهای مختلف شهر در آن شرکت کنند.
آیت‌الله تبریزی: اعتکاف باید در مسجد جامع شهر باشد و اعتکاف در غیر مساجد جامع صحیح نیست.
همچنین در پاسخ به این سؤال که آیا انسان میتواند نذر کند که در شهر دیگری معتکف شود؟
آیت‌الله تبریزی میفرمایند: مانعی ندارد، باید روزه اش در آنجا صحیح باشد و نذر اعتکاف در شهر دیگر، نذر روزه نیست.
گفتنی است که اگر در یک شهر، دو یا چند مسجد جامع وجود داشته باشد در هر کدام که بخواهد میتواند معتکف شود ولی اگر جای خاصی از مسجد را برای اعتکاف خود مشخص کند، چنین قصدی لغو است ولازم نیست حتماً در آنجا معتکف شود.
اگر معتکف جنب شود و با حال جناب در مسجد بماند اعتکاف او باطل است چون توقف او در مسجد، حرام است و اگر جای شخص دیگری را غصب کند یا عمداً بر فرش غصبی بنشیند هر چند گناه کرده است ولی اعتکافش باطل نیست.
آیت‌الله بهجت: در فرض مذکور اعتکاف او صحیح است و در صورت بطلان کفاره ندارد.
آیت‌الله خامنه‌ای: اعتکاف صحیح است و کفاره هم ندارد.
آیت‌الله سیستانی: عمداً هم اگر باشد اعتکاف صحیح است.
آیت‌الله فاضل: علی ای حال اعتکاف صحیح است.
آیت‌الله مکارم: اگر جاهل به موضوع باشد اعتکافش صحیح است ولی اگر غصب بودن را می‌دانسته و حکم اعتکاف را نمی‌دانسته اعتکاف او صحیح نیست و توبه در اینجا مشکل را حل نمی‌کند.
آیت‌الله تبریزی: چنانچه غافل بوده اعتکافش صحیح است و اگر جاهل متردد بوده یا عامد بوده اعتکافش صحیح نیست لکن کفاره ندارد.
همچنین در خصوص این سؤال که اگر کسی را که زودتر از او در مسجد رفته بیرون کند و جایش را بگیرد، اعتکافش صحیح یا نه؟ نظر مراجع چنین است:
آیت‌الله صافی گلپایگانی: بنابر احتیاط، اعتکاف او باطل میشود باید اگر اتمام اعتکاف بر او واجب شده، آن را تمام نماید و اگر اعاده آن واجب است، پس از اتمام اعاده نماید.
آیت‌الله بهجت: اگر مکان منحصر به آنجا باشد باقی اعتکافش باطل است.
آیت‌الله مکارم: خالی از اشکال نیست.
آیت‌الله فاضل: بلی اعتکاف او صحیح است و بطلان آن محل منع است.
سؤال: آیا گذاشتن وسایل یا نوشتن نام و امثال آن موجب سبقت در محلی از مسجد میشود؟
آیت‌الله مکارم: هر گاه به موقع در مسجد حضور یابند بعید نیست موجب حق سبق باشد.
آیت‌الله بهجت: میشود.
قطع اعتکاف
برای شناخت حکم قطع اعتکاف باید اقسام آن را شناخت.
اقسام اعتکاف
واجب معین: پس از شروع قطع آن جایز نیست.
واجب موسع: پس از تکمیل دو روز، قطع آن جایز نیست
مستحب: پس از تکمیل دو روز، قطع آن جایز نیست.
در توضیح موارد یاد شده باید گفت اگر اعتکاف، واجب معین باشد یعنی وقت مشخص داشته باشد مثلا نذر کند از ۲۱ تا ۲۶ ماه رمضان در مسجد معتکف شود همین که اعتکاف را شروع کرد اتمام آن واجب و قطع آن غیر جایز است.
و اگر اعتکاف، واجب موسع باشد یعنی وقت آن وسعت دارد مثلاً نذکر کرده باشد که امسال، یا در این ماه سه روز معتکف شود یا اعتکاف مستحب باشد تا قبل از تکمیل دو روز میتواند آن را رها کند. مثلاً در روز اول، شب اول یا روز دوم، ولی اگر اعتکاف را رها نکرد و در مسجد ماند تا طلوع فجر روز سوم در این صورت، بر او واجب است که اعتکاف را کامل کند و روز سوم را بماند.
انسان میتواند از آغاز، هنگام نیت، شرط کند که اگر مشکلی پیش آمد ـ مثلاً بگوید اگر هوا سرد شد ـ اعتکاف را رها می‌کنم در صورت پیش آمدن مانع، رها کردن اعتکاف اشکال ندارد حتی در روز سوم.
در اعتکاف نذری، انسان میتواند هنگام خواندن صیغه نذر شرط کند که اگر مانعی پیش آمد اعتکافم را رها کنم.
سؤال: آیا معتکف میتواند به هنگام نیت اعتکاف شرط کند که هر زمان خواست از اعتکاف خود رجوع کند؟ اگر بعد از نیت حکم شرط خود را ساقط نمود، آیا شرط او ساقط میشود یا خیر؟
آیت‌الله تبریزی : میتواند شرط کند و با اسقاط ساقط نمی‌شود.
سؤال: اگر شرط رجوع در وقت نذر کردن برای اعتکاف باشد چه حکمی‌دارد؟
آیت‌الله تبریزی: مثل شرط کردن در زمان نیت اعتکاف است و چنانچه اعتکاف را به عنوان وفای به نذر مزبور انجام دهد، حتی در روز سوم میتواند رجوع کند.
قضای اعتکاف
اگر در حال اعتکاف جماع کند ـ عمداً باشد یا سهواً ـ پس اگر اعتکاف واجب معین باشد، باید قضای آن را به جا آورد و اگر واجب غیر معین باشد باید آن را از سر بگیرد.
اگر یکی دیگر از محرمات اعتکاف را سهواً انجام دهد و اعتکاف واجب معین باشد بنابر احتیاط واجب باید اعتکاف را به پایان ببرد و قضای آن را به جای آورد.
ولی اگر واجب غیر معین باشد اگر در دو روز اول باشد باید اعتکاف را از سر بگیرد و اگر روز سوم باشد اعتکاف را به پایان ببرد و از سر بگیرد.
اگر اعتکاف مستحب را بعد از روز دوم باطل کند باید قضای آن را به جا آورد ولی اگر قبل از اتمام روز دوم باطل کند چیزی بر عهده او نیست.
شایسته توضیح است که واجب نیست قضای اعتکاف را فوراً به جا آورد اگر چه احتیاط مستحب در این است.
سؤال: اگر کسی نذر کند ایام معینی را معتکف باشد و از آن ایام معین تخلف نماید ـ یک روز یا بیشتر ـ آیا قضا بر او واجب است یا خیر؟
آیت‌الله تبریزی: بنابر احتیاط، قضای آن واجب است.
کفاره اعتکاف
اگر اعتکاف واجب را با آمیزش (جماع) باطل کند، کفاره واجب است و در سایر محرمات کفاره لازم نیست، هر چند احتیاط مستحب بر آن است. اگر در دور روز اول اعتکاف مستحب آمیزش کند و اعتکاف را رها نکند بنابر احتیاط واجب کفاره لازم است.
کفاره بطلان اعتکاف، مانند کفاره روز ماه رمضان است یعنی باید:
- دو ماه روزه بگیرد؛
- به ۶۰ مسکین، طعام بدهد؛
- یا یک برده را آزاد کند.
احتیاط مستحب است که اگر ممکن است یک برده را آزاد کند و در صورت ناتوانی دو ماه روزه بگیرد و چنانچه نتواند روزه بگیرد به ۶۰ فقیر طعام بدهد.